آنچه را که در آیات و روایات در مورد بنا و معماری ساختمان آمده است به یک معنا بر دو دسته کلی می توان تقسیم کرد: پاره ای از آن ها به مفاهیم و اصول کلی بنا مربوط است و پاره دیگر به اجزا یا خصوصیت خاصی از ساختمان باز می گردد. در این نوشتار به برخی از روایات اسلامی درخصوص روشنایی پرداخته شده است .

در روایات منقول از ائمه اطهار (ع) بر روشنایی ساختمان وفضاها در حد مطلوب ومناسب تاکید شده است . به عبارت دیگر ، در مجموع می توان استنباط کرد که از نظر پیشوایان دین، در محیط زندگی باید نور کافی و متناسب با نیاز ساکنین وجود داشته باشد. در برخی مذاهب و فرقه ها به نور به عنوان یک امر مقدس و اصیل می نگرند و در مقابل برخی ملل و نحل، تاریکی را بیشتر می پسندند و آن را برای عبادت و راز و نیاز مناسب تر می دانند .

اما در دین مبین اسلام تاریکی در هیچ جا پسندیده و ستوده نیست. بلکه در بسیاری موارد از آن نکوهش شده است. چنان که می دانیم حتی نماز خواندن در تاریکی نیز مکروه است([۱]) از سوی دیگر، اسلام نور و روشنایی را تنها به عنوان وسیله و ابزاری برای تامین اغراض عقلایی می داند و برای آن هیچ گونه اصالت و ارزش مستقلی قائل نیست.

بدین ترتیب میزان و چگونگی استفاده از روشنایی در ساختمان کاملاً بستگی به نوع نیاز و اندازه آن دارد. اصل اعتدال و میانه روی که در اسلام تاکید شده ، برخاسته از این مطلب است ، که معیار اصلی میان روی ، بهره وری و استفاده ی بهینه از امکانات و شرایط است.

روایات زیر ، روشن کردن چراغ پیش از غروب آفتاب را ترغیب کرده اند:

امام صادق(ع) فرمود: هر امری را فایده ای است و فایده کار نیک ، زود چراغ روشن کردن است. عن ابی جعفر(ع) قال: لکل شیء ثمره و ثمره  المعروف تعجیل السراج ([۲])

امام هادی(ع) به نقل از پدران خود (ع) از قول امام صادق(ع) فرمود: روشن کردن چراغ پیش از غروب آفتاب ، فقر را برطرف می کند و روزی را فزونی می بخشد . عن ابی الحسن الثالث عن آبائه عن الصادق(ع) قال: السراج قبل مغیب الشمس ینفی الفقر و یزید الرزق([۳])

اما در احادیث دیگر بر حسن استفاده از روشنایی های طبیعی(آفتاب و مهتاب) تاکید شده است:

امام هادی(ع) به نقل از پدران خود از قول امام علی(ع) فرمود: این پنج کار بی فایده اند : چراغی که در زیر نور آفتاب روشن کنند، زیرا روغن چراغ به هدر رود و از نور آن بهره گرفته نشود….. عن ابی الحسن الثالث عن آبائه عن علی(ع) قال: خمس تذهب ضیاعاً: سراج تقده فی الشمس: الدهن یذهب و الضوء لا ینتفع به…([۴])

امام صادق(ع) فرمود: این چهار کار بی فایده اند : افشاندن بذر در زمین بی حاصل ، روشن کردن چراق در مهتاب ، خوابیدن در حال سیری و نیکی کردن به غیر اهل آن عن ابی عبدالله(ع) قال: اربعه یذهبن ضیاعاً: البذر فی السبحه و السراج فی القمر  و الاکل علی الش بع والمعروف الی من لیس باهله([۵])

با توجه به اصل اعتدال و بهره وری بین این دو دسته روایت هیچ گونه ناسازگاری در میان نیست .روایات اخیر نشان می دهد که ساختمان و محیط زندگی و کار باید به گونه ای طراحی شود که از نور آفتاب و مهتاب بیشترین و بهترین استفاده صورت گیرد. نصب نورگیر در محل مناسب ، تعبیه ی درب و پنجره در اندازه و موقعیت مطلوب و حتی انتخاب زمین و طراحی نقشه ی ساختمان در بهره گیری مناسب از نور طبیعی ، تاثیر تام دارد.

از دیگر مطالبی که در روایت آمده است و در معماری امروز نیز کاربرد دارد محل نصب چراغ و کلید های آن است. در روایت از داخل شدن به اتاق تاریک نهی شده و تاکید شده است که هنگام ورود به اتاق باید فضا روشن و نورانی باشد.

حضرت صادق (ع) فرمود: رسول خدا از داخل شدن به مکان تاریک ، جز با چراغ، نهی کرده است. قال الصادق(ع) : نهی رسول الله (ص) ایدخل بیتاً مظلماً الا بمصباح([۶])

حضرت صادق(ع) به نقل از پدران خود از قول رسول خدا (ص) فرمود: از جمله اموری که خداوند بر شما مکروه گردانیده است…. داخل شدن در مکان تاریک است مگر آن که پیشاپیش چراغ یا مشعلی در بین باشد. عن الصادق(ع) عن آبائه (ع) قال: قال رسول الله (ص) : ان الله کره لکم … و کره ان یدخل الرجل البیت المظلم الا ان یکون بین یدیه سراح اونار([۷])

البته در گذشته از چراغ های روغن سوز و دستی استفاده می شد و برای روشن کردن اتاق تنها راه ، همراه بردن چراغ به درون اتاق بود ، اما امروزه که از وسایل برقی استفاده می شود برای روشن کردن اتاق پیش از ورود باید کلید اتاق را در محل مناسب تعبیه کرد. نصب کلید در بیرون از فضای اتاق این امر را امکان پذیر می کند. در روایت از لفظ ” بیت” استفاده شده است ولی این حکم بی تردید اختصاص به اتاق ندارد و همه فضای خانه را شامل می شود.

• سخن پایانی
• در مورد روشنایی ساختمان در روایات ائمه اطهار (ع) به نکاتی برمی خوریم که بیشتر آن ها امروزه در ساختمان سازی رعایت می شود ، ولی نکاتی هم هست که چندان مورد توجه قرار نمی گیرد، که بایستی لحاظ گردد .
• مسئولان شهرسازی ، برنامه ریزان ، طراحان شهری و شرکتهای مشاور وطراح تاسیسات برقی ساختمانها و مراکز مختلف ، بخصوص مراکز عمومی مانند بوستانها ، بایستی بگونه ای روشنایی ها را طراحی و اجرا نمایند ، که در ساعات پرجمعیت با نورکافی بوده و درساعات خلوت با حداقل مصرف برق و کاهش هزینه همراه باشد .

[۱] سنن الترمذی ، ج۴، ص ۵۷۱ ، ح ۲۳۴۱

[۲] بحارالانوار، ج۷۲ص۴۵۱/ خصال، ج۱ ص ۸

[۳] بحارالانوار، ج۷۳ ، ص ۱۶۵ / امالی طوسی، ج۱ ، ص ۲۸۱

[۴] بحارالانوار، ج۷۳ ، ص ۱۶۵ / امالی طوسی، ج۱ ، ص ۲۹۱

[۵] بحارالانوار، ج۷۳ ، ص ۱۶۴ / خصال، ج۱ ، ص ۱۲۶

[۶] الکافی، ج۶ ص ۵۳۱ و ص ۵۳۴ ، ح ۶ / الفقیه، ج ۳۵۷۴ ، ج ۵۷۶۲

[۷] بحارالانوار، ج ۷۳ و ص ۱۶۵ به نقل از امالی صدوق ص ۱۸۱