وقوع چند جنگ مهم در حريم مرزهای كشورمان در چند ساله اخیر، وجود طیف گسترده تهديدات بالقوه و بالفعل كانونهای بحران در پیرامون كشور، گويای اين است كه بايد با اقدامات و تدابیر موثر دفاعي، خود را آماده مقابله با تهديدات بالقوه و بالفعل دشمن نمود و بخش بسیار مهم و حیاتي در جهت خنثي سازی و تقلیل و » دفاعي غیرعامل « از اين آمادگي در شرايط تهديدات نامتقارن، اتخاذ راهبردهای كاهش خسارات حملات احتمالي دشمن است. از سويي بستر موجود آموزشي كشور در سطوح عمومي، آموزش عالي و آموزش مهارتي زمینه مناسبي جهت ارائه آموزش های مورد نظر در حوزه پدافند غیرعامل مي باشد. آنچه در اين نوشتار مورد كنکاش قرار گرفته است جايگاه پدافند غیرعامل در نظام آموزش عالي، اهمیت و ضرورت آن و همچنین بیان مطالبي در خصوص بسترهای موجود آموزشي كشور در سطوح مختلف، ارائه راهکارها و پیشنهادات و تأكید بر وجود زمینه مناسبي جهت ارائه آموزش های مورد نظر در حوزه پدافند غیرعامل مي باشد.
محمد صفری – دکتر سید جواد هاشمی فشارکی
مقدمه:
جنگ يکي از عناصر پايدار تاريخ بشری است، به طوری كه جامعه شناسان آن را به عنوان يک پديده و واقعیت اجتماعي قلمداد نموده اند. جمهوری اسلامي ايران نیز طي سالیان گذشته شاهد چهار جنگ مهم (جنگ تحمیلي، جنگ اول خلیج فارس، جنگ افغانستان و جنگ آخر آمريکا و انگلیس علیه عراق) بوده است و وقوع مناقشات و جنگهای ديگری با اهداف ژئوپلتیک، مهار، محاصره و مقابله با انقلاب اسلامي جزء اهداف راهبردی استکبار جهاني می باشد. جنگ اخیر امريکا و انگلیس علیه عراق مويد اين نظر است كه كشور مهاجم جهت در هم شکستن اراده ملت و توان اقتصادی، نظامي و سیاسي كشور مورد تهاجم با اتخاذ استراتژی انهدام مراكز ثقل؛ توجه خود را صرف بمباران و انهدام مراكز حیاتي و حساس مينمايد. انجام اقدامات دفاع غیرعامل، در جنگهای نامتقارن امروزی در جهت مقابله با تهاجمات خصمانه و تقلیل خسارت ناشي از حملات هوايي، زمیني و دريايي كشور مهاجم، موضوعي بنیادی است كه وسعت و گستره آن تمامي زيرساختها و مراكز حیاتي و حساس نظامي و غیرنظامي، سیاسي، ارتباطي، مواصلاتي نظیر بنادر، فرودگاهها، و پلها، زيرساختهای محصولات كلیدی نظیر پالايشگاهها، نیروگاهها، مجتمعهای بزرگ صنعتي، مراكز هدايت و فرماندهي و جمعیت مردمي كشور را در برميگیرد تا حدی كه حفظ امنیت ملي و اقتصادی، شکست ناپذيری در جنگ، به نحو چشمگیری وابسته به برنامه ريزی و ساماندهي همه جانبه در موضوع حیاتي دفاع غیرعامل ميباشد. نگرشي تحقیقي به آمار و سوابق ثبت شده جنگهای گذشته مويد اين موضوع ميباشد كه به علل وجود شکاف فناوری بین تسلیحات مدرن آفندی هوايي دشمن و تسلیحات پدافند هوايي خودی، آسیب پذيری سامانه های پدافند هوايي در برابر جنگ الکترونیک، غافلگیر شدن اين سامانه ها در برابر هواپیماهای تهاجمي و موشکهای كروز و بالستیک، پرتاب موشک از ماورا برد جنگ افزارهای پدافند هوايي، فقدان سلاح های ضد موشک، اهداف حیاتي و حساس موجود را در صورت ( نبود و يا ضعف اقدامات دفاع غیرعامل) به هدفهای ساده و آساني برای هدفگیری موفق و سريع هواپیماهای حمله ور و تسلیحات آفندی دشمن تبديل خواهد نمود. جنگها با پیشرفت فناوری و بکارگیری تسلیحات مدرن و هوشمند، ماهیت پیچیده تر و مخرب تری به خود گرفته و هر روزه در گوشه ای از جهان شاهد كشتار انبوه مردم و تخريب و انهدام منابع و سرمايه ها و زيرساختهای ملي آنها در اثر بمباران و انبوه آتش ويرانگر دشمنان بوده و اين روند متوقف نشده و ادامه خواهد يافت.
شايسته است اين رهنمود و سخن حکیمانه امام راحل، را فرا روی خود قرار دهیم كه: (در هر شرايطي بايد بنیه دفاعي كشور در بهترين وضعیت باشد، مردم در طول سالهای جنگ و مبارزه، ابعاد كینه و قساوت و عداوت دشمنان خدا و خود را لمس كرده اند، بايد خطر تهاجم جهانخواران در شیوه ها و شکلهای مختلف احتمال تجاوز را مجددا از سوی ابرقدرتها و نوكرانشان بايدجدی بگیريم). اينجاست كه اهمیت و جايگاه پدافند غیرعامل به عنوان يک راهبرد اساسي در امنیت ملي جمهوری اسلامي ايران اهمیت خود را نشان مي دهد.
بیان مسئله و تجزیه و تحلیل داده ها:
- آموزش پدافند غیر عامل
آموزش، به فعالیتهای از پیش طرح ريزی شده ای گفته مي شود كه با هدف ايجاد يادگیری در فراگیران بین معلم/ مدرس/ استاد و يک يا چند فراگیر به صورت كنش متقابل يا رابطه دو جانبه انجام ميشود. منظور از كنش متقابل، مبادله گفتار يا اعمال بین تعلیم دهنده و فراگیران است كه به جريان آموزش و يادگیری جهت مي دهد. لذا، هدف از آموزش كمک به ايجاد يادگیری در فراگیران است. اما يادگیری، موضوع مشخص و واحدی نیست، بلکه تقريبا همه فعالیتهايي كه ما درطول زندگي انجام مي دهیم از تجارب يادگیری سرچشمه ميگیرد. (وزارت علوم تحقیقات و فناوری، معاونت پژوهش، ۱۳۹۲)
- وضعیت موجود آموزش پدافند غیر عامل
علیرغم فعالیت پدافند غیرعامل در طي ۱۵ سال گذشته و پیشرفت نسبي در اين حوزه در بخش آموزش عالي، پدافند غیرعامل توسعهی قابل ملاحظه ای نداشته است. از اين رو خلاء آموزش در حوزه پدافند غیرعامل در سطوح مختلف عمومي، مهارتي و عالي كاملاً احساس ميگردد. به طوری كه تاكنون وجود نداشته است. تنها آموزش ها در چند دانشگاه نظامي بوده است.
- نیازهای آموزشی پدافند غیر عامل در آموزش عالی
۳-۱٫ طراحي آموزشي پدافند غیرعامل
طراحي آموزشي، پیش بیني و تنظیم رويدادهای آموزشي بر اساس اهداف، محتوا و امکانات موجود با توجه به ويژگی ها و ساخت شناختي فراگیران است. توجه و دقت در تنظیم آن مي تواند موجب كارايي و اثر بخشي تدريس شود. طراحي آموزشي به دو صورت خرد و كلان، انجام گیرد. طراحي در سطح كلان مربوط به شورای برنامه ريزی درسي و متخصصان آموزشي است؛ اما طراحي در سطح خرد، بر عهده ی تعلیم دهنده است. در فرايند طراحي خرد، توجه بايد بیشتر به حصول صلاحیتها و قابلیتهای مورد انتظار، جلب شود و با نگرشي سیستمي و نظام مند، مجموعه ی عناصری را كه در يادگیری فراگیران مؤثرند، در نظر گرفت. تعلیم دهنده بايدكل محتوای آموزشي را به اجزای قابل تدريس كه معمولاً به نام «جلسات درس يا تدريس» می شود، تقسیم كند و مشخص سازد كه بر اساس زمان منظور شده، چند جلسه يا ساعت در طول ترم ويا سال تحصیلي تدريس خواهد داشت و در هر جلسه چه موضوعي و با چه اهدافي دنبال خواهد شد.
طراحي آموزش پدافند غیرعامل از اولويتهای اصلي و اولیه در تدوين برنامه پدافند غیرعامل كشور مي باشد كه در ادامه مراحل طراحي آموزشي پدافند غیرعامل را مشاهده مي نمايید :
مرحله اول: تحلیل و تنظیم هدفهای آموزشي پدافند غیرعامل
مرحله دوم: تحلیل موقعیت آموزشي
مرحله سوم: تحلیل و تعیین محتوا، روش و وسیله ی آموزشي پدافند غیرعامل
مرحله چهارم: تحلیل و تعیین نظام ارزشیابي پدافند غیرعامل (وزارت علوم تحقیقات و فناوری،
معاونت آموزش، ۱۳۹۱)
۳-۲٫ حوزه برنامه درسي پدافند غیرعامل
برنامه نويسي درسي فرايندی نظامدار، حساب شده و مبتني بر يک دسته منابع اساسي است كه به يک برنامه كلي و عام در ارتباط با محتوای برنامه درسي منتج مي شود. برنامه درسي عبارت است از يک برنامه كلي و عام در ارتباط با محتوای آموزش كه تو سط مدارس/ دانشگاه ها به فراگیران عر ضه مي شود تا با دستیابی به آن قادر گردند شايستگي های لازم را برای ورود به زمینه ها و رشته های خاص كسب كنند. برنامه درسي به فرآيند آموزش نظم مي بخشد و روند كار را معین مي سازد. متخصص بودن در يک موضوع نیازمند رعايت چارچوب ويژه برنامه ريزی درسي ا ست. تهیه برنامه درسي، برنامه ريزان درسي را در رسیدن به اهداف مورد نظر ياری مي كند. برنامه ريزی درسي برای آموزش گروه يا جمعیتي از فراگیرندگان، نیازمند اطلاعات گوناگوني است.
مهمترين عناصر برنامه درسي آموزش عالي عبارتند از:
محتوا / توالی که در بردارنده نظم موضوعات است / یادگیرنده / فرایندهای آموزشی / ارزشیابی / تعدیل یا تغییر برنامه بر اساس نتایج ارزشیابی.
برنامه درسي حوزه پدافند غیرعامل بايد متناسب با هر يک از اقشار جامعه تدوين گرديده و از صافي های مباني جامعه شناختي، فلسفي و روان شناسي برنامه ريزی درسي عبور نموده باشد.
۳-۳٫ اجرای دوره های پدافند غیرعامل
كارگروه آموزش پدافند غیرعامل كشور، در را ستای مأموريت خود در زمینه ارتقاء دانش تخصصي و عمومي در سطوح مديران، كار شناسان، دانشجويان، اعضای هیات علمي و كاركنان آموزش عالي در راستای تو سعه دانش پدافند غیرعامل دوره های آموزشي خود را به صورت ذيل به اجرا در خواهد آورد:
- تربیت مدرس جهت برگزاری دوره های پدافند غیرعامل
- اجرای دوره ها در قالب آموزشهای حضوری، نیمه حضوری و غیرحضوری
- اجرای دوره ها در قالب مقاطع تحصیلي
- اجرای دوره ها در قالب ايجاد واحدهای آموزشي ويژه
با توجه به اهمیت آموزش پدافند غیرعامل ايجاد و وجود واحدهای آموزشي ويژه آموزش پدافند غیرعامل و با ماموريت خاص آموزش پدافند غیرعامل ضروری بوده و نقش غیر قابل انکاری در توسعه دانش عمومي و تخصصي پدافند غیرعامل خواهد داشت.
- الزامات اجرايي سازی آموزش پدافند غیرعامل
- تهیه نقشه راه اجرايي آموزش پدافند غیرعامل
- آموزش و تدوين محتوای آموزش پدافند غیرعامل
- آموزش و تدوين محتوا بر اساس نوع آموزش
- تقسیم كار ملي آموزش پدافند غیرعامل
در اين تقسیم كار، آموزش عمومي پدافند غیرعامل در سطح آموزش و پرورش و دانشگاههای كوچک و در دبیرستانها و مقاطع تحصیلي كارداني و كارشناسي و آموزش تخصصي آن در سطح دانشگاههای برتر و در سطوح كارشناسي ارشد و دكتری تخصصي صورت خواهد گرفت.
- مأموريت حوزه آموزش پدافند غیرعامل
حوزه آموزش پدافند غیرعامل كشور عهده دار تعلیم و تربیت آحاد جامعه و همچنین عهده دار تعلیم و تربیت نیروی انساني متعهد، متخصص، پژوهشگر و ماهر، مبتني بر آموزه ها و انديشه اسلامي – ايراني بوده و به توسعه و ترويج پدافند غیرعامل و گسترش آن متناسب با نیازهای جامعه، تهديدات، فرصتها، نقاط قوت و نقاط ضعف مي پردازد. (اسماعیل زاده، ۱۳۹۵)
- چشم انداز حوزه آموزش پدافند غیرعامل
حوزه آموزش پدافند غیرعامل به عنوان جزيي از نظام آموزش كشور، نظامي پشتیبان و حافظ سرمايه های ملي، تمامیت ارضي، امنیت ملي و استقلال كشور و بالا برنده توان دفاعي كشور، و دارای هويت اسلامي- ايراني و مبتني بر دسترسي همگاني است و در تعلیم و تربیت آحاد جامعه و نیروی انساني متعهد، متخصص، پژوهشگر و ماهر توانا است و نتايج آموزش پدافند غیرعامل در افق سال ۱۴۰۴ عبارت است از:
- عدم آسیب پذيری تأسیسات، تجهیزات و نیروی انساني مراكز حیاتي، حساس و مهم كشور
- حفظ سرمايه های كلان ملي كشور
- آستانه مقاومت بالای مردمي در برابر تهديدات
- توان دفاعي و امنیتي بالای كشور
- تمركززدايي و پراكندگي زيرساختهای كلیدی و مراكز حیاتي، حساس و مهم كشور
- آمادگي لازم جهت مقابله با دشمن در شرايط تهديدات نامتقارن
- حفظ تمامیت ارضي، امنیت ملي و استقلال كشور
- اهداف آموزش پدافند غیرعامل
حوزه پدافند غیرعامل با توجه به گستردگي زمینه ها و اهمیت آن نیازمند به يک توجه جدی در سطح ملي دارد به طوری كه تمامي بخش ها را تحت پو شش قرار دهد. در اين میان نیروی انساني وتوسعه آن در جهت اهداف كلان كشور از اهمیت بسیار بالايي برخوردار است چرا كه امروزه هرگونه سیاستگذاری، برنامه ريزی و اقدامي بدون در نظر گرفتن توسعه منابع انساني محکوم به شکست مي باشد. در حوزه پدافند غیرعامل نیز توسعه منابع انساني در قالب طراحي و اجرای برنامه های آموزشي، پژوهشي، فناوری و فرهنگي از مهمترين اقداماتي است كه مي بايست مورد توجه مديريت كلان كشور قرار گیرد. در اين زمینه توجه به ترويج، تربیت و توسعه منابع انساني از طريق آموزش در حوزه پدافند غیرعامل از اولويت بیشتری برخوردار مي باشد، چرا كه اولاً نیروی انساني آگاه، متخصص و آشنا به مفاهیم، سیاستها و برنامه های پدافند غیرعامل مي تواند مجری اهداف و برنامه های پدافند غیرعامل كشور باشد و ثانیاً تقويت حوزه های پژوهش، فناوری و فرهنگي نیازمند نیروی انساني آموزش ديده مي باشد. با توجه به اينکه آموزش در كشور ما به آموزش عمومي )از پیش دبستاني تا ديپلم(، آموزش مهارتي و آموزش عالي تقسیم مي گردد. هر يک از اين سه حوزه مي تواند بستر مناسبي جهت آموزش های مرتبط با حوزه پدافند غیرعامل قرار گیرد. ما در اينجا با توجه به موضوع طرح فقط به آموزش پدافند غیرعامل در حوزه آموزش عالي مي پردازيم. در ابتدا مهمترين اهداف آموزش در حوزه پدافند غیرعامل را مي آوريم. (پورمحمد، ۱۳۹۴)
۸-۱٫ اهداف كلان آموزش پدافند غیرعامل
- فرهنگ سازی و تعلیم و تربیت آحاد جامعه
- ترويج، توسعه و تولید دانش بومي در زمینه پدافند غیرعامل
- تعلیم و تربیت نیروی انساني متعهد، متخصص، پژوهشگر، ماهر و آشنا به مسائل و موضوعات
حوزه پدافند غیرعامل (پورمحمد، ۱۳۹۴)
۸-۲٫ اهداف عملیاتی آموزش پدافند غیرعامل
- ايجاد زيرساختهای لازم و چهارچوب قانوني جهت آموزش در سطح عمومي
- تدوين محتوا و سرفصل ها در سطح عمومي
- مشخص نمودن نحوه آموزش در سطح عمومي
- افزايش نقش دانشگاهها در ارتقاء سطح دانش و فرهنگ جامعه
- مشخص راهکارهای اجرايي آموزش عمومي آحاد جامعه
- دسترسي همگاني به آموزش پدافند غیرعامل در استانها و مناطق كشور
- تدوين محتوا، سرفصل و برنامه های آموزشي و درسي در راستای تربیت نیروی انساني
متعهد، متخصص، پژوهشگر و ماهر و در جهت رفع نیازهای بخش پدافند غیرعامل
- تعلیم و تربیت اعضای هیات علمي جديد
- استفاده از روشهای مختلف آموزشي در ارائه آموزش
- مهندسي ساختار، تشکیلات و فرايندهای آموزش پدافند غیرعامل در دانشگاهها
- ايجاد نهاد نظارت و ارزيابي آموزش پدافند غیرعامل
نتیجه گیری و ارائه پیشنهاد:
بر اساس يافته ها و داده های پژوهش در واقع بستر موجود آموزشي كشور در سطوح عمومي، آموزش
عالي و آموزش مهارتي زمینه بسیار مناسبي جهت ارائه آموزش های مورد نظر در حوزه مختلف
متفاوت پدافند غیرعامل است. موضوعي كه به نظر ميتواند به عنوان يکي از اقدامات بنیادی و اساس
و به مثابه گامي عملیاتي محسوب شود. همان طور كه عنوان شد آنچه در اين نوشتار مورد تدقیق و
واكاوی قرار گرفت؛ تأكید بر اهمیت قائل شدن به جايگاه مهم پدافند غیرعامل در نظام آموزش عالی و
همچنین بیان مطالبي در خصوص بسترهای موجود آموزشي كشور در سطوح مختلف، ارائه راهکارها و
پیشنهادات و تأكید بر وجود زمینه مناسبي جهت ارائه آموزش های مورد نظر در حوزه پدافند غیرعامل
بود. به عنوان پیشنهادهايي سازنده اهداف زير ميتواند توسط مسئولیت های ذیربط مدنظر قرار گیرد:
- ايجاد زيرساختهای لازم، چهارچوب قانوني آموزش در سطح عمومي
- تدوين محتوا وسرفصل ها در سطح عمومي
- مشخص نمودن نحوه آموزش در سطح عمومي
- افزايش نقش دانشگاهها در ارتقاء سطح دانش و فرهنگ جامعه
- مشخص راهکارهای اجرايي آموزش عمومي آحاد جامعه
- دسترسي همگاني به آموزش پدافند غیرعامل در استانها و مناطق كشور
- تدوين محتوا، سرفصل و برنامه های آموزشي و درسي در راستای تربیت نیروی انساني متعهد،
متخصص، پژوهشگر و ماهر و در جهت رفع نیازهای بخش پدافند غیرعامل
- تعلیم و تربیت اعضای هیات علمي جديد
- استفاده از روشهای مختلف آموزشي در ارائه آموزش
- مهندسي ساختار، تشکیلات و فرايندهای آموزش پدافند غیرعامل در دانشگاهها
- تقسیم كار ملي بین صدا و سیما، آموزش و پرورش و آموزش عالي در جهت فرهنگ سازی و
تعلیم و تربیت آحاد جامعه و تربیت نیروی انساني
- ارائه الگوی نظری جامع برنامه درسي پدافند غیرعامل
- انجام پايش و ارزيابي كیفیت و كارآمدی برنامه های درسي پدافند غیرعامل
- جهت گیری طراحي و تدوين برنامه های درسي ناظر بر افزايش فرصتها و كاهش تهديدات
- تنوع بخشي به محیط های يادگیری و تاكید بر استفاده از فناوريهای جديد در آموزش
- تقويت و توسعه رشتهها و میان رشتهایهای مرتبط با پدافند غیرعامل
- تربیت و جذب اعضای هیات علمي جديد
- ايجاد زيرساخت، امکانات، تجهیزات و منابع مورد نیاز برای اجرای برنامه های آموزشي
منابع:
- جزوه آموزشي پدافند غیرعامل، كمیته پدافند غیرعامل، وزارت علوم تحقیقات و فناوری، معاونت پژوهش، كمیته پدافندغیرعامل، ۱۳۹۲
- وزارت علوم تحقیقات و فناوری ، معاونت پژوهش، طرح تدوين برنامه پدافند غیرعامل كشور در آموزش عالي، تیرماه ۱۳۹۱
- پورمحمد، بهزاد، پدافندغیرعامل،ضرورتها و اهداف آن، مجله الکترونیکي سايت صنايع نیوز، ۱۳۹۴
- اسماعیل زاده، یاسر، الزامات و اهداف بنیادین پدافند غیرعامل در بستر آموزش عالی كشور، کنفرانس ملی پدافندغیرعامل، ۱۳۹۵
- هاشمی فشارکی ، سید جواد ، ماهیت و ضرورت دفاع غیرعامل ، بوستان حمید ، ۱۳۹۱
واژگان کلیدي: پدافند غیرعامل، آموزش عالي.نظام آموزش ، اموزش پایدار ، پایداری اموزشی
