استحکامات به وسیله کلیه رزمندگان مهندسی رزمی  و یگان های مهندسی ساخته می شد .استحکامات دفاعی که در دوران دفاع مقدس ساخته می شدند، شامل انواع سنگر، قرارگاه، بیمارستان، اورژانس، پناهگاه، پاسگاه، پد بالگرد ، سایت موشکی، دال انفجاری، مواضع توپخانه، مواضع تانک، مواضع ضد هوائی و ….. بود.

تعاريف‌ استحکامات

کلیه عوارض طبیعی و مصنوعی که به منظور حفظ جان نیروها و تجهیزات و نیز اختفاء و استمرار فعالیت های خودی در مقابل عملیات خصمانه ی دشمن (دید و تیر دشمن) بکار می رود را استحکامات می گویند .

کلیه سازه‌هایی که جان نفرات و تجهیزات را از عملیات خصمانه و آتش دشمن حفظ نماید. مانند سنگر، خاکریز، پناهگاه و … (طاهری،۱۳۸۹،ص ۲۱)

هرگونه حفاظي كه در مقابل اصابت مستقيم بمب، راكت، موشك، توپخانه، خمپاره و يا تركش آنها مقاومت نموده و مانع صدمه رسيدن به نفرات، تجهيزات يا تاسيسات گرديده و اثرات تركش و موج انفجار را به طور نسبي خنثي نمايد، استحکامات اطلاق می گردند. (جزوه شماره ۱۲ارتش، ص ۶)

• کلیه عوارض طبیعی و مصنوعی که به منظور حفظ جان نیروها و تجهیزات و نیز اختفاء و استمرار فعالیت های خودی در مقابل عملیات خصمانه ی دشمن (دید و تیر دشمن) بکار می رود را استحکامات می گویند.( نمایندگان، مصاحبه شماره ۹)
• به عبارت دیگركليه كارهایي كه جان نفر و وسايل و تجهيزات را از عمليات خصمانه دشمن محفوظ نگه مي دارد (به جز قدرت آتش) استحكامات ناميده مي شود.(جزوه شماره ۱۲، ص.۶)

 و به منظورهای زیر تهیه می‌گردد:

• استحکام در مقابل حمله‌ای که از طرف دشمن انتظار می‌رود.
• مستحکم نمودن یک موضع قبل از شروع یک حمله
• حفاظت علیه حمله متقابل از زمینی که از دشمن گرفته شده است. (سند شماره ۷۵،ص۱۰)

– هرگونه حفاظي كه در مقابل اصابت مستقيم بمب، راكت، موشك، توپخانه، خمپاره يا تركش آن‌ها مقاومت نموده و مانع صدمه رسيدن به نفرات، تجهيزات يا تاسیسات شده و اثرات تركش و موج انفجار را به طور نسبي خنثي نمايد، استحکامات اطلاق می­شوند. به عبارت دیگر كليه كارهایي كه جان نفر و وسايل و تجهيزات را از عمليات خصمانه دشمن محفوظ نگه مي­دارد(به جز قدرت آتش) استحكامات ناميده مي­شود و به منظورهاي زير تهيه مي­شود:

۱- در مقابل حمله­اي كه از طرف دشمن انتظار مي­رود؛

۲- مستحكم کردن يك موضع قبل از شروع يك حمله؛

۳- حفاظت عليه حمله متقابله در زميني كه از دشمن گرفته شده است.(جزوه آموزشي ارتش.ص ۳)

در تعریف دیگر استحکامات می توان گفت :

به آن دسته از اقدامات مهندسی که موجب حفاظت و ایمنی بیشتر نفرات، تجهیزات، سیستم ها و تأسیسات از اقدامات خصمانه ی دشمن می گردد، استحکامات دفاعی گویند. (پوری رحیم  و  صادقی, بی تا, ص. ۱۲)

عوارض طبیعی و مصنوعی که به منظور حفظ جان نیروها و تجهیزات و نیز اختفاء و استمرار فعالیت های خودی در مقابل عملیات خصمانه ی دشمن (دید و تیر دشمن) بکار می رود را استحکامات می گویند.( نمایندگان، مصاحبه شماره۹)

انواع استحکامات:

الف- استحکامات دائمی:

• استحکاماتی هستند که معمولاً در زمان صلح و آتش بس ، با فرصت کافی ،با طرح‌ها و مناسب‌ترین مصالح و با بیشترین مقاومت احداث شوند . این استحکامات بخشی از سیستم پدافند غیر عامل محسوب می‌شوند و در تقویت امنیت ملی کشور موثر هستند. پناهگاه‌های عمومی و اختصاصی در شهرها ،از جمله این نوع استحکامات هستند. (طاهری،۱۳۸۹،ص ۲۱) سنگر‌های دائم و پیش‌ساخته، خندق‌های ضد تانک، موانع بتنی و فولادی، شبکه‌های خاردار^[۱] نیز از جمله این استحکامات است. (سند شماره ۷۵،ص ۱۱) و پناهگاه هاي افراد كه بتواند در مقابل توپخانه دشمن و هواي بد مقاومت داشته باشند.(جزوه شماره ۱۲، ص.۷)

ب- استحکامات صحرایی:

استحكامات صحرایي: هنگام تماس يا نزديك بودن تماس با دشمن تهيه مي گردد. اين كارها شامل پاك كردن ميدان هاي آتش، كندن سنگر براي سلاح و افراد، تهيه ميدان هاي مين ضد تانك و ضد نفر، شبكه هاي سيم خاردار، مستحكم نمودن مواضع طبيعي، انتخاب پست فرماندهي و ديده باني و تهيه استتار است. (جزوه شماره ۱۲ارتش، ص ۷)

استحکاماتی هستند که در زمان جنگ و در مناطق عملیاتی ساخته می‌شوند و اهمیت تاکتیکی دارند. مصالح مورد استفاده در ساخت این استحکامات عمدتاً مصالح ساده و پیش ساخته هستند و از مصالح طبیعی منطقه مانند خاک، تنه درخت و قلوه سنگ حداکثر استفاده به عمل می‌آید و به ندرت از ملات های ساختمانی استفاده می‌شود. علت آن هم این است که مواضع تاکتیکی در جنگ ، همواره در حال تغییر و جابجایی هستند و ساخت سازه‌هایی از جنس ساختمان‌های شهری از نظر زمان و هزینه مقرون به صرفه نیست؛ مگر این که قطعات آن قبلاً ساخته شود و در محل مونتاژ گردد.

انواع استحکامات صحرایی عبارت‌اند از سنگرهای انفرادی ، اجتماعی و سنگرهای کار(مانند سنگرهای بهداری، مخابرات، پشتیبانی، پاسگاه، و قرارگاه فرماندهی) ، انواع خاکریزهای حفاظتی، خط مقدم، دژ، مواضع سلاح‌های سنگین و نیمه سنگین، انواع کانال و…

موانع نیز نوعی استحکامات محسوب می‌شوند؛ ولی به دلیل اهمیت و ویژگی آن‌ها به طور جداگانه مورد بررسی قرار می‌گیرند.  (طاهری،۱۳۸۹،ص ۲۱-۲۲)

مورد کاربرد استحکامات صحرایی

الف- در آفند: توقف های کوتاه در جریان عملیات آفندی مستلزم تجدید آرایش، تجدید تدارکات و تحکیم مواضع متصرفی است. جایی که تهدید دشمن به صورت یک حمله متقابل تشخیص داده شده و یا احتمال آن برود یگان های آفند کننده باید از حفاظ هایی که در دسترس آنها می باشد استفاده نموده و یا نسبت به حفر مواضع تعجیلی اقدام نمایند.

ب- در پدافند: موضع دفاعی در اطراف و دور تا دور یک سری مواضع تاکتیکی سازمان یافته و آرایش شده ایجاد می شود. محل مواضع با توجه به موقعیت طبیعی زمین از نظر دیده بانی و پدافند انتخاب می شود. ترتیب تقدم در آماده کردن استحکامات عبارت است ازپاک کردن میدان آتش، حفر مواضع کارکنان و سلاح، تقویت موانع طبیعی، ایجاد موانع مصنوعی و انجام عملیات استتار (آرایش زمین).

انواع استحکامات

استحکامات دارای انواع زیر می باشد :

۱- کانال

از نگاه مهندسی رزمی، کانال عارضه‌ای است که توسط ماشین‌آلات مهندسی و یا تجهیزات تخصصی مناسب بر روی زمین و گاهاً بر روی دژها احداث می‌شود و کاربرد های مختلفی دارد همچون کانال انتقال آب، کانال موانع.( نمایندگان، مصاحبه شماره ۹)

۲- خندق

اصل کلمه عربی خندق، کندک فارسی بوده، یعنی کندن زمین که امروزه بیشتر در کاربرد نظامی به آن کانال گفته می شود و از نوع استحکامات موقت به شمار می آید. .( نمایندگان، مصاحبه شماره ۹)

۳- سنگر

سنگر عبارت است از هرگونه پناهگاه طبیعی و یا مصنوعی که بتوان ازآن به عنوان محل اسکان و یا درگیری جهت نیروها و تجهیزات و همچنین حفاظت نیرو و تجهیزات از دید و تیر دشمن استفاده نمود. سنگرهای ساخته شده  یکی از انواع استحکامات نظامی است .( نمایندگان، مصاحبه شماره ۹)

۴- پناهگاه

مکان یا سازه ای طبیعی یا مصنوعی است که برای حفاظت نفرات، تحهیزات، منابع و تاسیسات و همچنین اختفاء و استمرار فعالیت ها از اقدامات خصمانه دشمن  مورد استفاده قرار می گیرد. .( نمایندگان، مصاحبه شماره ۹)

۵- جنگ مین

کاشت مین در میادین مین خودی با آرایش تاکتیکی، محاسبات نظامی و ابعاد مختلف و همچنین برداشت مین برای ایجاد شکاف و معبر در میادین مین دشمن در ابعاد متناسب با اهداف و نیازمندی های میدان نبرد را اصطلاحاً جنگ مین گویند.( نمایندگان، مصاحبه شماره ۹)

۶- تخریب

از نگاه مهندسی رزمی، انهدام و از بین بردن نفرات، تجهیزات، منابع و تاسیسات دشمن با استفاده از مواد انفجاری را تخریب می نامند. ( نمایندگان، مصاحبه شماره ۹)

۷- مهندسی انفجار

مهندسی انفجار عبارت است از کلیه فعالیت هایی که در سه حوزه تخریب، جنگ مین و چک و خنثی سازی صورت می گیرد.( نمایندگان، مصاحبه شماره ۹)

۸-موانع

هر عارضه طبیعی، مصنوعی یا اشیاء که موجب توقف، تأخیر، انحراف یا کانالیزه کردن یگان های رزمی دشمن گردد،  مانع گفته می شود.( نمایندگان، مصاحبه شماره ۹)

۹- سد موانع

به مجموعه موانع هماهنگ طبیعی یا مصنوعی یا هر دو که که موجب توقف، تأخیر، انحراف یا کانالیزه کردن یگان های رزمی دشمن شود، اطلاق می گردد .( نمایندگان، مصاحبه شماره ۹)

۱۰- جنگ آب

استفاده تاکتیکی و عملیاتی از منابع آب (سیلاب ها، رودخانه ها، هورها) و هدایت آن در زمین های وسیع برای جلوگیری از پیشروی دشمن و تحرکات زمینی آن یا تثبیت مواضع خودی در زمان آفند و پدافند، عملیات آبی یا جنگ آب است.( نمایندگان، مصاحبه شماره ۹)

و……

بیمارستان صحرایی مریوان در حال نصب قطعات بتنی پیش ساخته

ملاحظات طراحی استحکامات

طرح های استحکامت هم برای قوای خودی حفاظت دلخواه را تأمین می کند و هم در کمترین زمان ممکن دشمن را به منطقه ای می کشاند که اجرای حداکثر آتش موثر در آن منطقه امکان پذیر است.

این طرح ها معمولاً بر اساس تهیه تدریجی پایه گذاری و به ترتیب از سنگر بدون پوشش شروع و به مواضع با پوشش بالا سر و هر نوع جان پناهی که در منطقه ایجاب می گردد ختم می شود.

پراکندگی

پراکندگی یگان ها و افراد از عوامل اولیه افزایش حفاظت خصوصاً در مقابل اثرات سلاح های هسته ای می باشد.

چنانچه منطقه اشغالی توسط یک یگان ضمن رعایت پراکندگی به نحو صحیحی آرایش شود آسیب پذیری در مقابل آتش توپخانه و اثرات سلاح های اتمی کمتر خواهد شد.

پراکندگی کامل یگان ها نیازمندی استحکامات صحرایی را برای بدست آوردن حفاظت کامل به حد قابل ملاحظه ای کاهش می دهد. میزان پراکندگی یک یگان به مأموریت، زمین و وضع دشمن بستگی دارد.

بهره برداری کامل و صحیح از استحکامات باعث پراکندگی کمتر یگان رزمی می شود. استحکامات خصوصاً برای یگان هایی مفید است که نمی توانند به اندازه لازم متفرق شده و حفاظت مناسب بدست آورند.

مواضع یدکی و فریبنده

هنگامی که زمان و وضعیت ایجاب نماید برای فریب دشمن و انعطاف در عملیات پدافندی باید نسبت به  ایجاد مواضع یدکی و فریبنده اقدام نمود.

ملاحظات اولیه استحکامات

الف- به کار بردن سلاح ها، مواضع سلاح ها باید طوری باشد که اجرای آتش موثر سلاح مورد نظر در آن امکان پذیر باشد. این حالت ممکن است حفاظت موضع را محدود و یا در اندازه و عمق جان پناه های مجاور تأثیر نماید.

ب-حفاظت، استحکامات باید در برابر آتش های غیر مستقیم و تصادفی همچنین آتش های هدایت شده، نفرات و تجهیزات را حفاظت نمایند. (به استثنای انفجارهای هسته ای نزدیک).

پ-سادگی و صرفه جویی: مواضع و استحکامات باید ساده، کامل و تا آنجایی که ممکن است به حفاری کمتر نیاز داشته باشند و با مصالحی که به سرعت قابل دسترسی است ساخته شوند.

ت-توسعه تدریجی، طرح های مربوط به کارهای پدافندی باید طوری تهیه شوند که توسعه تدریجی استحکامات امکان پذیر بوده و قابلیت استفاده آنها مرتب افزایش یابد.

توسعه استحکامات در سه مرحله به شرح زیر اجرا می شود :

۱) حفاری سریع در جایی که سرعت عامل اصلی بوده و ابزار و وسایل خاصی مورد احتیاج نباشد.

۲) آماده کردن سریع استحکامات با وسایل در دسترس.

۳) تکمیل استحکامات با استفاده از وسایل مخصوص به آن.

ث- استتار و اختفاء، استحکامات باید طوری تهیه شوند که هر قسمت از آن پس از تکمیل استتار گردد. اختفای یک موضع پدافندی به طور کامل عملی نیست ولی باید به اندازه کافی آن را استتار نمود تا از نظر دشمن قابل تشخیص نبوده و از دید زمینی محفوظ باشد.

در صورت امکان باید همزمان با تهیه مواضع حقیقی نسبت به ایجاد مواضع فریبنده اقدام نمود.

ج-ابتکار: فرماندهان و مسئولین باید با ابتکار خود وسایل و مصالح در دسترس را به نحو صحیح و مناسبی با نیازمندی ساختمانی استحکامات مورد نظر انتخاب نمایند.

حفاظت بر علیه سلاح های استاندارد

الف- حفاری: بهترین روش حفاظت بر علیه سلاح های متعارف، استفاده از یک قشر زمین با سایر مصالح می باشد. این روش با حفاری در داخل زمین انجام می شود به طوری که حفاظت موثری از کارکنان و تجهیزات در برابر آتش مستقیم سلاح های کوچک و ترکش افقی گلوله های دشمن تأمین می نماید.

حفاری در داخل زمین حفاظت بر علیه توپخانه، سلاح های سنگین پیاده، بمب ها و سایر آتش های هوایی را نیز به وجود می آورد در ضمن از کلیه پوشش های طبیعی در دسترس نیز باید استفاده شود. توسعه موضع تا زمانی که یگان منطقه مربوطه را ترک می کند ادامه خواهد داشت.

ب-پوشش بالا سر: برای افراد تفنگدار باید موضع آتش پوشیده ایجاد شود همچنین در نزدیک سنگرهای سلاح، پناهگاه های آماده و قابل دسترس نیز احداث می شود. حداقل ضخامت پوشش بالا سر ۱۵ تا ۲۰ سانتی متر الوار و ۴۵ سانتی متر کیسه شن یا خاک طبیعی می باشد. برای پوشش بالا سر از هر نوع مصالح و وسایل قابل دسترس می توان استفاده کرد. اگر این نوع پوشش کافی نباشد و حفاظت لازم در برابر آتش های مستقیم را فراهم نکند، همزمان و در طول مدت اشغال و استفاده از موضع باید نسبت به تقویت و تکمیل پوشش بالاسر اقدام نمود. فقط قسمتی که موضع آتش در آن قرار دارد باید پوشش بالا سر داشته باشد. در سطح فوقانی الوارها، کیسه شن به کار می رود تا از ریزش خاک روی خدمه جلوگیری نماید.

حفاظت بر علیه سلاح های شیمیایی و میکروبی

سنگرهایی که بخشی یا تمام آن باز است، قابلیت حفاظت بر علیه حمله شیمیایی و میکروبی را ندارند. افراد در سنگرهای باز برای حفاظت در مقابل سلاح های شیمیایی باید ازماسک های ضد گاز و پوشش های مناسب استفاده نمایند در صورت عدم پوشش استاندارد می توان از پانچو به عنوان پوشش موقت استفاده کرد. از سلاح هاي شيميايي معمولاً در محيط نبرد استفاده می شود و كمتر در محيط‌هاي تأسيساتي كاربرد دارد.

اعلام خطر حمله شيميايي يا حملات هوايي معمولاً متفاوت بوده و اين اعلام خطر ممكن است قبل يا هم زمان با حمله صورت پذيرد و استفاده از ماسك در اين شرايط بسيار مهم است. پوشش بالا سر در سنگرها، نفوذ گازهای شیمیایی و میکروبی را به تأخیر می اندازد و ماسک ضد گاز در مقابل مایعات آلوده ای که مستقیماً وارد می شوند محافظ خوبی است. سنگرهای پوشیده با روزنه ها و مجرای ورودی که قابل انسداد باشند حفاظت لازم در مقابل مواد ناسالم و مواد آتش زا را فراهم می نمایند.

حفاظت در مقابل سلاح های اتمی 

استحکاماتی که در مقابل سلاح های متعارف حفاظت موثری دارند در مقابل سلاح اتمی  نیز با میزان متغیری (بسته به نوع سلاح) حفاظت لازم را تأمین می نمایند. در صورت انفجار هسته‌اي افراد می توانند با رفتن داخل يك سنگر و كشيدن يك پتوي مرطوب روي سر خود تا حد زيادي از آثار ناشي از ريزش اتمي مصون بمانند.

الف- اثر حرارتی: تشعشع حرارتی به هر چیز قابل احتراق اثر می کند. تلفات ناشی از تشعشع حرارتی را می توان با استفاده از حایل هایی مخصوص تغییر داد. این حایل ها ممکن است از مواد غیر قابل اشتعال ساخته شوند و افراد را در مقابل منبع حرارتی حفظ نمایند. برای پوشش حفره ها و درپوش مدخل ها یا سایر روزنه ها معمولاً از ورق فلزی استفاده
می شود. افراد باید لباس کامل پوشیده و دست ها و صورت و گردن خود را بپوشانند. استفاده از لباس مخصوص تلفات ناشی از سوختن را کاهش می دهد.

ب- موج انفجار: موج انفجار به علت اثر تخریبی موجب ویرانی می گردد. موج حاصله از یک انفجار اتمی به صورت قایم یا نزدیک به قایم در فضای باز هر نوع مانعی را از بین می برد. در این حالت می باید از عملیات در سطح زمین خودداری شود.

پ-شوک سطحی: شوک حاصله از انفجار اتمی موجب فرو ریختگی استحکامات و ایجاد چاله های نامنظم در سطح زمین می گردد. برای کاهش خطر ناشی از شوک، گود برداری استحکامات باید تا عمق بیشتر از ۴/۱ متر (۴ فوت و ۶ اینچ) انجام شود و به همین دلیل پوشش بالاسر معمولاً از ۴۵ سانتی متر (۱۸اینچ) تجاوز نکند (مگر اینکه تکیه گاه قوی برای سقف در نظر گرفته شود).

ت-تشعشع: برای کاهش اثرات مستقیم اشعه گاما، روزنه های حفره ها و پناهگاه ها باید تا حد امکان کوچک باشند و سقف پناهگاه های بزرگ با الوارهای سنگین تقویت شده و ضخامت پوشش بالاسر آنها تا ۷۵ سانتی متر (۲ فوت و ۶ اینچ) افزایش یابد. (جزوه شماره ۱۲ ارتش، ص ۹ تا ۱۲) 

جمع بندی

استحکامات یکی از اساسی ترین اقدامات جنگی در جهت حفظ و حراست از جان نیروها و محافظت از تجهیزات می باشد و از دیرباز نقش مهمی را در سرنوشت جنگ ایفا کرده است و طراحان نظامی همیشه سعی کرده اند از نقش مهم آن در جنگ برای پیروزی نیروهایشان استفاده کامل را ببرند و در اکثر جنگ های نظامی پیروزی با طرفی بوده که از استحکامات کافی برخوردار بوده است. ودر ابتدای دفاع مقدس نیز با ساده ترین اقدامات استحکاماتی دفاع شکل گرفت ولی به مرور روز به روز ارتقا و تکامل یافته و نقش بی بدیلی برای پیروزی در عملیاتهای دفاع مقدس و تثبیت آن مبدل گشت و به یکی از بی نظیر ترین اقدامات مهندسی دردنیا شکل گشت  واز تجارب آن بایستی برای اینده بهره برد و از امادگی لازم در برابر تهدیدات آتی برخوردار گشت .

منابع  

• کتب

برهانیان, ع.,  و  نجفی, ح. (۱۳۷۶). جنگ مهندسی، خاطرات، تاریخچه تشکیل و روند تکاملی واحد مهندسی لشکر ۳۱ عاشورا. واحد مهندسی لشکر ۳۱ عاشورا.

پوری رحیم, ع.,  و  صادقی, ی. (بی تا). ایران.

توکلی, ا. (۱۳۷۳). نقش مهندسی در دفاع مقدس..

سرداری کرمانی, ج. (بی تا, ۹). تجارب مهندسی جنگ. تهران, تهران, ایران.

کاوشی, ح. (۱۳۸۵). جهاد سازندگی و جنگ. انتشارات دفاع.

معین وزیری،نصرت الله (۱۳۸۷) ارتش در عملیات فتح المبین

• مصاحبه ها

مصاحبه شماره ۲، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس، کارگروه نمایندگان ارتش، سپاه و جهاد در پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس، جلسه دوم

مصاحبه شماره ۵، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس، کارگروه نمایندگان ارتش، سپاه و جهاد در پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس ، جلسه پنجم

مصاحبه شماره ۹، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس، کارگروه نمایندگان ارتش، سپاه و جهاد در پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس ،جلسه  نهم

مصاحبه شماره ۱۲، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس ، امیر جانگداز،

مصاحبه شماره ۱۳ ، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس، امیر جانگداز،

مصاحبه شماره ۱۴، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس، امیر جانگداز، مصاحبه شماره ۱۶ ، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس، امیر عمید،جلسه اول

مصاحبه شماره ۱۷ ، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس، امیر عمید،جلسه دوم

مصاحبه شماره ۱۸ ، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس، امیر عمید، مصاحبه شماره ۲۰ ، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس، دکتر وکیلی فرد

مصاحبه شماره ۲۱ ، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس، مهندس عظیمی

مصاحبه شماره ۳۴ ، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس، شهید پور شریفی

مصاحبه شماره ۳۵، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس ، امیر تفرشی

• جزوات

جزوه شماره ۱۳، مجموعه جزوات تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس،عملیات مهندسی ارتش

• مقالات

مقاله شماره ۱، مجموعه مقالات پروژه تدوین محتوی مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس؛ مقالات مهندسی رزمی سپاه،۱۳۷۶

مقاله شماره ۸، مجموعه مقالات پروژه تدوین محتوی مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس، بررسي توصيفي تحليلي انواع خاكريزهاي دفاعي، نجفی

• اسناد

سند شماره ۲، مجموعه اسناد و مدارک پروژه تدوین محتوی مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس، ج۱، خاکریز

سند شماره ۶، مجموعه اسناد و مدارک پروژه تدوین محتوی مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس، ج۱:جاده در دفاع مقدس

سند شماره ۸۹، مجموعه اسناد و مدارک پروژه تدوین محتوی مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس، ج۱، شکل گیری مهندسی رزمی در ارتش 

[۱] – منظور شبکه های سیم خاردار می باشد.