یکی از موضوعات بسیار ضروری جهت حفظ جان رزمندگان و سلاح و تجهیزات آنان از تیر و ترکش و موج انفجار ، سنگر سازی بوده است . نوع ساده آن توسط خود رزمندگان انجام میشده است و یا توسط مهندسی رزمی یگان مربوطه و یا قرارگاه اجرا میشده است . در این نوشتار سنگر سازی در دوران دفاع مقدس تشریح شده است .
دکتر سید جواد هاشمی فشارکی
سنگر عبارت است از هرگونه پناهگاه طبیعی و یا مصنوعی که بتوان ازآن به عنوان محل استراحت و یا درگیری جهت نیروها وتجهیزات استفاده نمود و در مقابل آتش سلاح‌های دشمن در امان باشد. (توکلی،۱۳۷۱،ص ۶۶)
به عبارت کامل تر: سنگر عبارت است از هرگونه پناهگاه طبیعی و یا مصنوعی که بتوان ازآن به عنوان محل اسکان و یا درگیری جهت نیروها و تجهیزات و همچنین حفاظت نیرو و تجهیزات از دید و تیر دشمن استفاده نمود. سنگرهای ساخته شده یکی از انواع استحکامات نظامی است .
فهرست مطالب این نوشتارکه در ادامه نوشتاری با موضوع انواع سنگر های جبهه های دفاع مقدس در تاریخ ۲۲ تیر ۱۴۰۱ در ایثار پرس منتشر شده است ؛ بدین قرار است :
-۲- انتخاب سنگر
- کیفیت ساخت و نصب سنگرها
- مصالح و فرم هندسی
- انتخاب درست محل احداث
- قابلیت استفاده درست
- کمیت و کیفیت سلاح‌هایی که علیه سنگرها به کار برده خواهد شد.
- شناخت دقیق محیط و احداث سنگر منطبق بر محیط اطراف
-۲-۱- کیفیت ساخت و نصب سنگرها
- دال انفجاری
- دیوار سنگرها
- درب ورودی سنگر
-۲-۲- مصالح و فرم هندسی برای سنگرسازی
-۲-۲-۱- خاک
-۲-۲-۲- بتن
-۲-۲-۳- فلزات
-۲-۲-۴- چوب
-۲-۲-۵- ورق
-۲-۳- انتخاب درست محل احداث
- سنگر به چه منظوری احداث میشود؟
- چه شرایط جوی و آب و هوایی بر سنگر حاکم است و یا در ماه‌ها و فصولهای بعد چگونه خواهد بود؟
- با توجه به شرایط فوق آیا مصالحی در محل جهت ساخت سنگر یافت میشود؟
- آیا سنگر موقت، نیمه موقت و یا دائمی است؟
- در صورت وجود چندین راه حل ممکن، کدامیک اقتصادی‌تر است، نصب و یا احداث کدامیک سریع‌تر است و کدامیک نیروی انسانی کمتری لازم دارد؟
-۲-۴- قابلیت استفاده درست
-۲-۵- شناخت دقیق محیط و احداث سنگر منطبق بر محیط اطراف
-۲-۵-۱- مناطق دشت
-۲-۵-۲- مناطق رملی
-۲-۵-۳- مناطق آبی
-۲-۵-۴- مناطق باتلاقی
-۲-۵-۵- مناطق کوهستانی
۱-۳- آرایش سنگر
۱-۴- انواع سنگرهای ساخته شده در دفاع مقدس
سنگر شهید مرادی (سنگر صد تکه با بلوک زین اسبی)
سنگر صد تکه هلالی «با بلوک زین اسبی»
سنگر صد تکه «با بلوک تخت هلالی»
سنگر بلوک چهار گوش
سنگر آرمیکو « بتنی»
سنگر کوچک هلالی « دو تکه»
سنگر بتنی هلالی کوچک « صراط المستقیم»
سنگر تیرچه ای
سنگر سهمی «تخم مرغی»
سنگر استراحت (نیم دایره ای)
سنگر هلالی بزرگ ( ۲ قطعه ای نوح)
سنگر اجتماعی « هلالی بتنی» کف و قوس یکپارچه
سنگر بزرگ هلالی « دو تکه کف و قوس»
سنگر بتنی جعبه ای « بیمارستانی»
سنگر دوار (استوانه ای)
سنگر سهمی شکل چند تکه
سنگر بتنی- اجتماعی- قوس سه مفصلی
سنگر فلزی هلالی کوچک
سنگر فلزی هلالی بزرگ
سنگر پنج ضلعی با رویه چوبی « ویژه شناور ها»
سنگر طرح شهید مشاطان
سنگر هلالی تیر آهن
سنگر پنج ضلعی معمولی (نوع بزرگ و متوسط)
سنگر پنج ضلعی بزرگ (دهانه زیاد)
سنگر خیمه ای
سنگر خرپایی (لوله ای)
سنگر استوانه ای (دوجداره)
سنگر فلزی آرمیکو (نوع کوچک)
سنگر فلزی آرمیکو (نوع بزرگ)
سنگر هلالی فلزی- نمره ۸
سنگر هلالی فلزی نمره ۱۰
سنگر های خاکی « سقف موجدار»
سنگرهای خاکی «سقف مقطع ذوزنقه»
-۴-۱-سنگرهای خاکی
- انواع مصالح و روش بکارگیری
۱- تراورس
۲- تیر آهن
۳- خاک
۴- پروفیل
۵- نایلون
۶- لوله
۷- ورق
۸- جعبه مهمات
تراز سنگرها
-۴-۱-۱- سقف سنگر از تیرچه‌های گالوانیزه (مقطع موجدار)
-۴-۱-۲- سقف سنگر از تیرچه‌های ورق آهن (مقطع ذوزنقه)
-۴-۲- سنگرهای بتنی
-۴-۲-۱- سنگر شهید مرادی (سنگر صد تکه با بلوک زین اسبی)
-۴-۲-۲- سنگر صد تکه با بلوک تخت هلالی (شهید پارسا)
- نحوه احداث سنگر
مرحله اول: جاسازی
مرحله دوم :چیدن اولین ردیف
مرحله سوم:ایجاد درب سنگر
مرحله چهارم: ایجاد دریچه دید و آتش
پنجم: ایجاد سقف
۴-۲-۳- سنگر بتنی جعبه ای ( باکسی بتنی چند تکه)
۴-۲-۴- سنگر قوسي بتني گروهي: عمليات خيبر
۵-۲-۴- سنگر بتنی هلالی شهید رضوی
۴-۲-۶- سنگر شاخ بزي بتني(سنگر شهيد صفوي)
۴-۲-۷-سنگر شهيد معقولي
۴-۲-۸- سنگر سهمی (تخم مرغی)
-۴-۲-۹- سنگر بزرگ هلالی (دو تکه کف قوس)
۴-۲-۱۰- سنگر دوار
۱- قطعه دیواره
۲- قطعه سقف
-۴-۳- سنگرهای فلزی
-۴-۳-۱- سنگر پنج ضلعی
-۴-۳-۲- سنگر شهید مشاطان (سنگر پیش ساخته با ورق فولادی)
-۴-۳-۳- سنگرهای هلالی کوچک
۴-۳-۴- سنگر خرپایی (لوله ای)
مأموریت : اجتماعی، استراحت
مصالح : لوله سیاه، ورق، آهن، تیر آهن، میلگرد
تعداد قطعات : ۷ نوع قطعه
نوع اتصال: چفت (فاق و زبانه)
حمل و نقل: کامیون- نفرات
گنجایش: متغیر
این سنگر از قطعات زیر تشکیل شده است.
۱- خرپای لوله ای
۲- ورق زیر خرپا
۳- تیر آهن رابط
۴- نبشی استقرا
۵- شاسی کف
۶- میلگرد مهار
۷- ورق گالوانیزه موجدار
۱-۴-۳-۵- سنگر هلالی تیر آهن
۵- بررسی کلی احداث سنگر در مناطق عملیاتی
-۵-۱- مناطق دشت
-۵-۲- هور
-۵-۳- مناطق کوهستانی
-۵-۴- مناطق باتلاقی
سنگر عبارت است از هرگونه پناهگاه طبیعی و یا مصنوعی که بتوان ازآن به عنوان محل استراحت و یا درگیری جهت نیروها وتجهیزات استفاده نمود و در مقابل آتش سلاح‌های دشمن در امان باشد. (توکلی،۱۳۷۱،ص ۶۶)
به عبارت کامل تر: سنگر عبارت است از هرگونه پناهگاه طبیعی و یا مصنوعی که بتوان ازآن به عنوان محل اسکان و یا درگیری جهت نیروها و تجهیزات و همچنین حفاظت نیرو و تجهیزات از دید و تیر دشمن استفاده نمود. سنگرهای ساخته شده یکی از انواع استحکامات نظامی است .
یکی از عوامل مهم امن بودن سنگر، انتخاب مناسب سنگر میباشد. چون شمار مکان‌هایی که سنگر در آن نصب میشود عملا نامحدود است و هر محلی بسته به موقعیت خود سنگر مناسب خود را طلب میکند. بایستی گفت که بهترین نوع سنگر، سنگری است که با موقعیت و وظیفه خود سازگار باشد. به مفهوم دیگر نباید حکم مطلقی در مورد ساخت سنگر ارایه داد. (سند شماره ۷۵، ص ۵۴ و ۵۵)
میزان امنیت سنگر بستگی به عوامل مختلفی خواهد داشت که نهایتاً اظهار نظر نهایی در مورد آنها بسیار مشکل است. امنیت سنگر بستگی به عوامل زیر خواهد داشت:
- کیفیت ساخت و نصب سنگرها
- مصالح و فرم هندسی
- انتخاب درست محل احداث
- قابلیت استفاده درست
- کمیت و کیفیت سلاح‌هایی که علیه سنگرها به کار برده خواهد شد.
- شناخت دقیق محیط و احداث سنگر منطبق بر محیط اطراف(سند شماره ۷۵، ص ۵۳)
موارد فوق برای ساخت سنگرهای تعجیلی ویا سنگرهای پدافندی در خط مقدم عمومیت نداشته لیکن مشخصه یک سنگر امن بتنی یا فلزی است که بعداً شرح داده خواهد شد.
- هدف از نصب سنگر در منطقه‌ای خاص بایستی توسط مسئول رسته مشخص شود. مثلاً در مورد سنگرهای انفرادی اگر جهت جنگیدن بنا شده باشند، باید محکم و قوی باشد و اگر در حد نزدیکی به دشمن و برای شنود باشد، میتواند سبک‌تر و راحت‌تر هم ساخته شود و فقط جنبه استتار داشته باشد (سند شماره ۷۵،ص ۸۱)
- سنگر باید طوری ساخته شده باشد که حتی‌المقدور از دید زمینی و هوایی دشمن در پوشش باشد و در حد امکان مسائل همرنگی با محیط از نظر پوشش زمینی و پوشش گیاهی و از این قبیل به طور کامل رعایت شود. همچنین سنگر باید در محلی احداث شود که شاخص مشخصی در محل نباشد (سند شماره ۷۵،ص ۹۰)
- مسئله تراز کردن سنگر قبل از برپایی از مسائل عمده‌ای است که بایستی در نظر گرفته شود. زیرا اگر سنگر تراز باشد نصب و برپایی آن نیز به سهولت انجام میشود. شاسی سنگرها (بتنی و فلزی) برای گسترش فشار وارده از سنگر به زمین نقش عمده‌ای دارند و باعث می‌شوند که سنگر در زمین فرو نرود و همچنین عامل مهمی در سهولت امر سنگرسازی هستند و همچنین باعث میشود که کلیه قطعات سنگر به صورت یکپارچه عمل کند و در واقع حکم شناور را در ساختمان برای سنگر دارد.
- مسئله دیگر غیرقابل نفود کردن سنگر است که برای این منظور علاوه بر عایق بندی سقف سنگر توسط پلاستیک یا گونی ، اطراف سنگر یعنی در فاصله حدود یک تا ۲ متری کانال باریکی برای زهکشی آب‌های اطراف به نقاط دورتری از سنگر حفر میشود. (سند شماره ۷۵،ص ۸۵)
- پیش از برپایی سنگر (در صورت امکان) باید جهت قبله نیز تشخیص داده شود تا برای انجام فرایض یا برگزاری مراسمات با مشکلی برخورد نشود. (سند شماره ۷۵،ص ۸۹)
- از مسائل دیگری که بایستی هنگام نصب سنگر رعایت شود، این است که اگر قرار است در اطراف سنگر و یا در داخل آن چراغی روشن شود، باید محل آن به گونه‌ای باشد که هیچ‌گونه نوری از داخل سنگر به بیرون منحرف نشود و به همین دلیلی برای محلهای آشپزی و از این این قبیل که بیشتر با شعله و نور سروکار دارند باید محلهای مناسبی در نظر گرفته شود. (سند شماره ۷۵،ص ۸۹)
- دریچه‌های هواکش و تهویه‌ها و محلهایی که جهت تأمین نور سنگر در نظر گرفته میشود و بایستی به حد کافی بوده و مسائل امنیتی آن نیز در نظر گرفته شود. زیرا برای نفراتی که در مدت‌های نسبتا طولانی در این سنگر به سر می‌برند مسئله نور و هوای سالم از نظر روحی و روانی بسیار موثر است. (سند شماره ۷۵،ص ۹۰)
- دال انفجاری
مسئله دال انفجاری از مسایل اساسی در کار سنگرسازی و استحکامات است که عبارت است از قطعات سخت بتنی با ابعاد مختلف، سنگ، تراورس و یا هر جسم سخت دیگر. بعد از این که سنگر ساخته شد چه از نوع بتنی یا فلزی، بسته به اهمیت سنگر حدود ۲ متر خاک روی آن ریخته میشود. بعد از انجام خاکریزی به صورت مناسب ، سقف یا دال انفجاری روی سنگر قرار میگیرد و سپس روی آن مجدداً خاکریزی میشود که این خاکریزی اخیر جهت استتار و اختفاء صورت میگیرد. (سند شماره ۷۵، ص ۸۶)
اگر در بالای سنگر جسم سختی وجود نداشته باشد گلوله مخصوصاً اگر سنگین هم باشد در اثر وزن خود و ضربه خاک را می‌شکافد و بعد از عبور از لایه خاک به سقف سنگر برخورد میکند و باعث تخریب و در نتیجه تلفات میگردد. در صورت وجود جسم سخت بالای سنگر گلوله پیش از رسیدن به سنگر منفجر میشود و آسیبی به سنگر وارد نمی‌شود. (سند شماره ۷۵، صص ۸۶ و ۸۷)
در دیوار سنگرها لازم است بعضی نقاط توسط آجر یا بلوک بتنی دیوارچینی شود. این دیوار باید از استحکام لازم برای تحمل بار وارد بر سقف را داشته باشد. (سند شماره ۷۵،صص ۸۷و۸۸)
مسئول و فرمانده باید به محض ورود به منطقه جهت شلیک گلوله‌های دشمن را تشخیص داده و موقع نصب سنگر باید خاطر نشان کند که محل درب ورود و خروج در جهت شلیک گلوله‌ها نباشد.
حتی‌الأمکان باید از دو یا سه درب برای سنگر استفاده شود زیرا احتمال بسته شدن درب‌ها در نتیجه برخورد گلوله به سنگر وجود دارد. (سند شماره ۷۵، ص ۸۸)
همچنین به جهت جلوگیری از ورود ترکش و یا اثر موج انفجار به سنگر، باید محل ورود راهرویی با حالت شکسته یا منحنی باشد. (سند شماره ۷۵، ص ۸۸)
ابعاد درب ورودی باید به حدی باشد که نفر با تجهیزات خود به راحتی بتواند وارد شود.
همچنین مسئول واحد باید جهت بادهای غالب منطقه را هم تشخیص دهد. زیرا با توجه به حملات شیمیایی،گازهای شیمیایی که توسط باد در منطقه جابجا می‌شوند به طور مستقیم وارد سنگر نشوند و بتوان از ورود آنها به سنگر جلوگیری کرد و یا حداقل از سرعت ورود حرکت گازها کاسته شود. (سند شماره ۷۵، ص ۸۹)
-۲-۲- مصالح و فرم هندسی برای سنگرسازی
یکی از مواردی که در ساختن کم هزینه و سریع هر فضا از اهمیت خاصی برخوردار است، سرعت انتقال مصالح، انتقال با استفاده از نیروی انسانی کمتر، ماشین آلات و ابزار ساده تر و … میباشد.مخصوصاً در رابطه با ساخت اماکن نظامی که معمولاً فوریت‌های جنگی مطرح میشود مثل سنگر و پناهگاه شدت و اهمیت بیشتری یافته به حدی که در خطوط مقدم با جان رزمندگان برابری میکند.
به عبارت دیگر میتوان گفت چون در مناطق جنگی و مخصوصاً در هنگام حملات و تثبیت موقعیت جدید و ساخت سنگر لحظات و زمان سرنوشت ساز، آتش شدید، نیروی انسانی نا منسجم و ماشین ابزار مناسب با این موضوع موجود نمی‌باشد، ساخت سنگر و سرپناهی جهت مصون بودن از آتش شدید دشمن بسیار دشوار بوده و یا به عبارتی دیگر رساندن مصالحی چون بتن، بلوک، قطعات بتنی پیش ساخته و … مصالح سنگین دیگر به دلیل نیاز به نیروی انسانی زیاد و ماشین آلات جهت حمل و نقل آن بسیار مشکل و بعضی مواقع غیر ممکن میباشد. مصالح مورد استفاده در استحکامات متنوع است در اینجا خصوصیات برخی از مصالح به طور خلاصه ذکر میگردد: (اصغریان جدی،بی تا،ص ۳۰۲)
از بهترین مصالح مورد استفاده در استحکامات محسوب میگردد. سهولت دسترسی وفور هزینه پایین، شکل پذیری، تنوع جنس و دانه بندی، خاصیت استهلاک موج، استقامت در برابر ترکش، عدم ترکش سازی در برخورد با ترکش خصوصاً نیست که در مجموعه مصالح استحکاماتی، خاک را از جایگاه ویژه ای برخوردار می‌سازد. (اصغریان جدی،بی تا،ص ۳۰۲)
مقاومت بتن در مقابل فشار خوب است ولی در کشش خوب عمل نمی‌کند. در صورتی‌که قسمت‌هایی از مقطع بتن تحت کشش قرار می‌گیرند لازم است تا آن قسمت‌ها مسلح گردیده،در آن آرماتور کار گذاشته شود. از دیگر ویژگی‌های بتن میتوان به موارد زیر اشاره نمود:
- با استفاده از قالب‌بندی میتوان در اشکال گوناگون استفاده نمود.
- به نسبت مصالح دیگر دارای مخارج استفاده مناسب است (سند شماره ۷۳ ،ص ۶)
- دانه‌بندی مصالح شن و ماسه بایستی پیوسته باشد، یعنی شن و ماسه مخلوط از دشت به ریز پیوست باشد. آب مصرفی در مخلوط هر قدر کمتر باشد مقاوت بتن بیشتر خواهد شد، مصالح مورد استفاده بایستی عاری از خاک و گرد و غبار باشد، بعد از ریختن بتن بایستی سعی شود همیشه مرطوب بماند و از بارگذاری بتن تا قبل از ده روز خودداری شود. (سند شماره ۷۵،صص ۶۳و۶۴)
بتن مخصوصاً بتن مسلح به لحاظ خصوصیات شکل پذیری بار پذیری دوام. مقاومت در مقابل ترکش عدم وابستگی (به طور نسبی) و تولید داخل کشور در استحکامات پر مصرف است. همچنین باید در نظر داشت که به خاطر ملایمت و سختی جنس آن منعکس و تشدید کننده موج انفجار بوده و در برخورد با ترکش خود ترکش ساز میباشد یعنی قطعات جدا شده از بتن به سورت پرتاب شونده های خطرناک در خواهند آمد. (اصغریان جدی،بی تا،ص ۳۰۲)
مقاومت فلزات هم در مقابل فشار و هم در مقابل کشش خوب است. امتیاز دیگر فلزات در قابلیت جوشکاری است. مسئله زنگ‌زدگی، با زدن ضدزنگ منتفی میشود . (سند شماره ۷۵،ص ۶۴)
برای پوشش سنگرها معمولا از ورقهای فولادی استفاده میگردد در این موارد لازم به تذکر است اگر فواصل بزرگی را قصد پوشش داشته باشیم باید از ورقهای مسطح استفاده ننموده و برای مقاومت بیشتر آنها را به صورت کرکره‌ای درآوریم. (سند شماره ۷۳ ،ص ۶)
آهن و فلزات دیگر در عملکردهای استحکاماتی مورد استفاده دارند. خاصیت تشدید موج سکته منفی و مقاومت نسبتاً خوب در مقابله با ترکش از نکات مثبت آهن و فولاد است. (اصغریان جدی،بی تا،ص ۳۰۲)
چوب هم مقاومت خوبی در مقابل فشار و کشش دارد وزن آن سبک و امکان کوتاه کردن آن به راحتی میسر است. اتصال آن به راحتی با میخ و پیچ ممکن است. (سند شماره ۷۵،ص ۶۴) به خاطر ضریب الاستیسیته نسبتاً بالا و خاصیت انعطاف و هماهنگی نسبی با موج انفجار عملکرد خوبی در استحکامات دارد. موج را تشدید نمی‌کند و در برخورد با ترکش مقاوم است. در آتش سوزی و شکل پذیری ضعیف است. (اصغریان جدی،ص۳۰۲)
به عنوان پوشش فواصل تیرها و ستونهای سنگر استفاده میشود. در صورتی که فاصله تیرها یا قالب‌ها زیاد باشد. و الزام به پوشش با ورق داشته باشیم از ورقهای کرکره‌ای استفاده می‌کنیم. همچنین در صورت نبودن ورقهای کرکره‌ای میتوان اقدام به تاکردن ورق در قسمت‌های مختلف کرد. در صورت مقاومت ورق بالاتر رفته و میتواند فواصل بیشتری را پوشش دهد. (سند شماره ۷۵،صص ۶۴و۶۵)
- شکل اکثر سنگرها به صورت سهمی است که این شکل حالت مناسبی برای انتقال نیرو میباشد و تحمل فشار وارده بر سقف سنگر است که به راحتی نیروی فشار وارده را به زمین منتقل میکند. (سند شماره ۷۵،صص ۸۴و۸۵)
یکی از عوامل مهم امن بودن سنگر، انتخاب مناسب محل سنگر میباشد. چون شمار مکان‌هایی که سنگر در آن نصب میشود عملاً نامحدود است و هر محلی بسته به موقعیت خود سنگر مناسب خود را طلب میکند. بایستی گفت که بهترین نوع سنگر، سنگری است که با موقعیت و وظیفه خود سازگار باشد. به مفهوم دیگر نباید حکم مطلقی در مورد ساخت سنگر ارائه داد. (سند شماره ۷۵، ص ۵۴ و ۵۵)
قضاوت در مورد انتخاب بهترین محل سنگر بستگی به عوامل مختلفی دارد و سنگرهایی که در محلهای خاص و با شرایط مشخص، عملکرد خوبی داشته باشند، ممکن است در محلی که دارای مشخصات دیگر باشد عملکرد غیر مناسب و حتی مخربی داشته باشند. در حالت کلی در انتخاب محل سنگر باید به سوالات زیر پاسخ داده شود و آن گاه به انتخاب بهترین نوع سنگر اقدام شود:
- سنگر به چه منظوری احداث میشود؟
- چه شرایط جوی و آب و هوایی بر سنگر حاکم است و یا در ماه‌ها و فصولهای بعد چگونه خواهد بود؟
- با توجه به شرایط فوق آیا مصالحی در محل جهت ساخت سنگر یافت میشود؟
- آیا سنگر موقت، نیمه موقت و یا دائمی است؟
- در صورت وجود چندین راه حل ممکن، کدامیک اقتصادی‌تر است، نصب و یا احداث کدامیک سریع‌تر است و کدامیک نیروی انسانی کمتری لازم دارد؟ (سند شماره ۷۵، صص ۵۷-۵۹)
هدف از نصب سنگر در منطقه‌ای خاص بایستی توسط مسئول رسته مشخص شود. مثلاً در مورد سنگرهای انفرادی اگر جهت جنگیدن بنا شده باشند، باید محکم و قوی باشد و اگر در حد نزدیکی به دشمن و برای شنود باشد، میتواند سبک‌تر و راحت‌تر هم ساخته شود و فقط جنبه استتار داشته باشد (سند شماره ۷۵،ص ۸۱)
-۲-۵- شناخت دقیق محیط و احداث سنگر منطبق بر محیط اطراف
در این‌گونه مناطق استفاده از خندق‌ها به عنوان سنگرهای موقت بهترین راه حل میباشد. منتهی در صورت احداث چنین سنگرهایی به مسائل زیر بایستی توجه شود:
- سطح آب زیرزمینی بالا نباشد.
- پیش‌بینی‌های لازم برای بارندگی و احتمال ریزش آب به داخل سنگر بشود.
- شکل هندسی سنگرها با توجه به موقعیت محل و نوع عملیات بررسی شود. (سند شماره ۷۵،صص ۵۹و۶۰)
در مناطق رملی هرجا خاکریز لازم شد، بایستی خاکهای رملی را در گونی جای داده و اقدام به ساخت خاکریز با گونی نمود. چه در مورد خاکریز تدافعی و چه در مورد خاکریز روی سنگرها این عمل موجب میشود که در اثر باد و باران خاکریز از بین نرود. (سند شماره ۷۵،ص ۶۰)
اصولاً حتی الامکان سعی میشود بر روی آب سنگری احداث نشود، در صورت ضرورت با نصب چادر روی یک شناور این کار عملی است و اگر بخواهیم در مقابل ترکش‌ها و انفجار مقاومت داشته باشد، با احداث سنگرهای بتنی روی یک شناور این کار را انجام می‌دهیم. در بعضی موارد که عمق آب کم است با ایجاد شمع کوبی و سکو اقدام به احداث سنگر میشود. (سند شماره ۷۵،صص ۶۰و۶۱)
به تجربه ثابت شده است، در هر منطقه باتلاقی قبل از ساختمان سنگر بایستی اقدام به راهسازی و خاکریزی باتلاق نمود و در کنار شانه‌های راه اقدام به ساخت سنگر کرد، به خصوص استفاده از جعبه‌های فلزی آب بندی شده و همچنین استفاده از گونی‌های خاک در داخل جعبه مفید خواهد بود. در مناطق باتلاقی باید توجه نمود که سطح آب به هنگام فصل‌های بارندگی بالا آمده و در این رابطه لازم است در احداث سنگرها دقت کافی مبذول شود. بخصوص سنگرهای دائمی (سند شماره ۷۵،ص ۶۱)
در مناطق کوهستانی بهتر است سنگرها در شکاف‌ها جا داده شود که امکان دسترسی و دید دشمن محدود باشد. از احداث سنگرها در دره‌های کوهستانی و جاهایی که موقع بارندگی آب راه می‌افتد بایستی خودداری شود. همچنین در محلهایی از کوهستان که هنگام خاکبرداری یا به صورت طبیعی آب به صورت نهر یا رطوبت خارک میشود بایستی خودداری نمود. همچنین از احداث سنگر در خط‌الرأس بایستی خودداری کرد به غیر از دیدگاه‌ها و سنگرهای آتش. (سند شماره ۷۵،ص ۶۲)
آرایش سنگر بستگی به نوع و تعداد نفرات و نیز موقعیت و تسلیحات دشمن دارد. به طور کلی از نظر قاعده پدافندی فاصله سنگرها بایستی حدود ۵۰ تا ۶۰ متر از هم باشد که البته فاصله سنگرها بستگی مستقیم به نظر فرمانده و شرایط موجود دارد. برای نصب سنگر در قرارگاه‌ها که معمولا محوطه‌ای ۲ تا ۳ هکتاری در نظر گرفته میشود بایستی کلیه واحدهای لازم و نحوه ارتباط آنها با هم در قرارگاه مورد نظر قرار میگیرد که این ارتباط خود و نوع و تعداد سنگرها را به دست میدهد. (سند شماره ۷۵،صص ۸۲و۸۳)
۱-۴- انواع سنگرهای ساخته شده در دفاع مقدس
“يگان‌هاي مهندسي تيپ‌ها و لشكرها و گروه مهندسي رزمي و همچنين يگان‌هاي مانوري نزاجا با استفاده از ماشين آلات و دستگاه‌هاي مهندسي و حتي دست ابزارهاي انفرادي در طول دفاع مقدس و در مناظق عملياتي شمال غرب، غرب، جنوب غرب و جنوب براساس ماموريت و شرح وظايف سازماني مبادرت به احداث انواع سنگرها، مواضع و استحكامات (سنگرهاي اجتماعي، مواضع سلاحهاي انفرادي و اجتماعي، جان‌پناه و…) نموده و در اين زمينه هيچ گونه نيازي به كمك ساير قسمت‌ها نداشتند.” (مصاحبه سرهنگ انصاري)
به منظور حفظ نیروهای خودی در میدان نبرد و همچنین اسکان و استمرار فعالیت فرماندهی در دوران دفاع مقدس سنگر های متعددی طراحی و ساخته شد که به شرح زیر می باشد. سنگر های ساخته شده در دفاع مقدس:
سنگر شهید مرادی (سنگر صد تکه با بلوک زین اسبی)
سنگر صد تکه هلالی «با بلوک زین اسبی»
سنگر صد تکه «با بلوک تخت هلالی»
سنگر بلوک چهار گوش
سنگر آرمیکو « بتنی»
سنگر کوچک هلالی « دو تکه»
سنگر بتنی هلالی کوچک « صراط المستقیم»
سنگر تیرچه ای
سنگر سهمی «تخم مرغی»
سنگر استراحت (نیم دایره ای)
سنگر هلالی بزرگ ( ۲ قطعه ای نوح)
سنگر اجتماعی « هلالی بتنی» کف و قوس یکپارچه
سنگر بزرگ هلالی « دو تکه کف و قوس»
سنگر بتنی جعبه ای « بیمارستانی»
سنگر دوار (استوانه ای)
سنگر سهمی شکل چند تکه
سنگر بتنی- اجتماعی- قوس سه مفصلی (سند شماره ۷۲، ص۵)
سنگر فلزی هلالی کوچک
سنگر فلزی هلالی بزرگ
سنگر پنج ضلعی با رویه چوبی « ویژه شناور ها»
سنگر طرح شهید مشاطان
سنگر هلالی تیر آهن
سنگر پنج ضلعی معمولی (نوع بزرگ و متوسط)
سنگر پنج ضلعی بزرگ (دهانه زیاد)
سنگر خیمه ای
سنگر خرپایی (لوله ای)
سنگر استوانه ای (دوجداره)
سنگر فلزی آرمیکو (نوع کوچک)
سنگر فلزی آرمیکو (نوع بزرگ)
سنگر هلالی فلزی- نمره ۸
سنگر هلالی فلزی نمره ۱۰
سنگر های خاکی « سقف موجدار»
سنگرهای خاکی «سقف مقطع ذوزنقه» ( سند شماره ۷۲، ص ۶)
از مجموع این سنگر ها به تعدادی که دارای مشخصه های فنی بوده و یا استفاده از آنها در جنگ تحمیلی متداول بوده را به اختصار توضیح داده میشود.
اصولا خاکریزهای خود نوعی سنگر می‌باشند و به طور کلی موانع خاکی می‌توانند سنگر و حفاظ مناسبی برای رزمندگان محسوب شوند. همچنین متداول‌ترین و ساده‌ترین روش ساخت سنگر استفاده از کیسه‌گونی‌های پرشده با مصالح است. با توجه به فراوانی و ارزانی کیسه‌گونی و موجود بودن مصالح پرکننده در محل و سهولت اجرا و مقاومت خوب آنها در مقابل امواج انفجار و ترکش و قابلیت حمل و نقل به وسیله افراد، مناسب‌ترین وسیله به نظر می‌رسد. با توجه به قابلیت شکل‌پذیری خوبی که دارند میتوان برای پوشش و دیوارچینی و حفاظت کلیه وسایل موجود در جبهه مورد استفاده قرار داد. (سند شماره ۷۲،ص ۱۱۸)
- انواع مصالح و روش بکارگیری
۱- تراورس : به عنوان تسمه بکار میرود و در مقابل ضربه شکننده نیست، سبک می باشد، امکان پوشش با آن سریع است. حداقل سه لایه گونی بایستی بر روی آن قرار گیرد تا در مقابل انفجار مقاوم باشد و در ضمن یکی از معایب تراورس گران یودن آن است. (سند شماره۷۵، ص ۷۵)
۲- تیر آهن : بهتر است به عنوان اسکلت ساختمان سنگر بکار برود تا به صورت تیر، در محلهایی که اتصال تیر آهن به زمینی داریم بایستی عنصری مقاوم ما بین زمین و تیر آهن قرارگیرد تا تیر داخل زمین فرو برود
۳- خاک : به عنوان اصلی ترین مصالح سنگر سازی می باشد و هم به عنوان سنگر استفاده می شود. و هم بصورت کیسه های گونی که درونشان پر از خاک است و همچنین به عنوان پوشش سری سنگر ها کاربرد دارد. در مقابل انفجار خاکهای فاقد ضریب چسبندگی نظیر شن و ماسه مقاوم تر از خاکهای چسبنده نظیر خاک رس هستند. در مورد خاکریز هایی که به عنوان سنگر استفاده میشود اگر عرض پایین آنها ۵/۱ متر باشد گلوله تانک به راحتی از آن میگذرد. (سند شماره۷۵، ص ۷۶) همچنین اگر خاک روی سنگر ها ریخته میشود بهتر است روی آن سنگ چینی بشود تا گلوله به محض برخورد به خاکریز منفجر شود و آسیب کمتری به سنگر وارد شود. اگر سنگچینی اجرا نگردد گلوله قبل ار انفجار به داخل خاک فرورفته و منفجر میشود و به سنگر آسیب رسانده و یا موجب تخریب آن میگردد. (سند شماره۷۵، ص ۷۶)
۴- پروفیل: در مواردی که سنگر های انفرادی سبگ جهت دفاع از خط لازم باشد متناسب است و به علت ظریف بودن بهتر است در صورت عدم ضرورت استفاده نشود. (سند شماره۷۵، ص ۷۶)
۵- نایلون : بیشترین کاربرد نایلون در رابط با آب بندی می باشد (سند شماره۷۵، ص ۷۷)
۶- لوله : از لوله های سیمانی میتوان به عنوان سنگر انفرادی استفاده نمود.
۷- ورق :چنانکه قبلاً اشاره شد به عنوان پوشاندن سقف استفاده میشود. (سند شماره۷۵، ص ۷۷)
۸- جعبه مهمات : اگر چنانچه درون آنها پر از خاک شود و در بغل هم چیده شود به عنوان سنگر استفاده میشود.
همچنین با پر کردن خاک در درون آنها بعنوان حائل کنار خاکریز سنگر ها نیز استفاده میشود. (سند شماره۷۵، صص ۷۷و ۷۸)
- تراز سنگرها[۱]
برای آن که سنگر خاکی احداثی با گونی مقاوم باشد بایستی:
- قسمتی از خاک برداشته شود و قسمتی از سنگر در داخل زمین قرار گیرد. (به صورت نیمه مدفون)
- تمام گونی سنگرها ردیف اول روی زمین قرارگیرد. (روی سطح صاف برای تراز شدن ردیف های بعدی)
۳- کف سنگر باید افقی (تقریباً تراز) باشد، ورودی سنگر بایستی شیبی به طرف بیرون داشته باشد تا موقع بارندگی آب به داخل سنگر نفوذ نکند. (سند شماره ۷۵،ص ۷۱)
-۴-۱-۱- سقف سنگر از تیرچه‌های گالوانیزه (مقطع موجدار)
مصالح: ورق گالوانیزه ۳ میلیمتری موجدار( ازسند شماره ۷۲،ص ۱۱۹)
تعداد و نوع قطعات: انواع مختلف و طول‌های مختلف دارد
حمل و نقل: وانت، نفر( ازسند شماره ۷۲،ص ۱۲۰)
روش نصب: جهت ایجاد سقف بعد از چیدن بلوک یا کوسه‌گونی، تیرچه‌ها کنار هم قرار داده شده و در داخل هم از بغل گیر کنند به طوری‌که از هم جدا نباشند و باید طول آن به مقداری باشد که از دو طرف سنگر کمی (حدود ۱۰ سانتیمتر) بیرون بیاید پس از اتمام کار روی آن زا با یک کیسه‌گونی و یا خاک می‌پوشانند.
نقاط قوت:
- استحکام آن نسبتاً خوب است.
- قطعات توسط نفر قابل حمل است.
- نیاز به پلیت ندارد. ( ازسند شماره ۷۲،ص ۱۲۰)
-۴-۱-۲- سقف سنگر از تیرچه‌های ورق آهن (مقطع ذوزنقه)
مصالح: ورق آهن سیاه و ضخیم
تعداد و انواع: یک نوع با طول‌های مختلف
حمل و نقل: وانت، نفر ( ازسند شماره ۷۲،ص ۱۲۱)
روش نصب:
جهت ایجاد سقف بعد از چیدن بلوک یا کیسه‌گونی، تیرچه‌ها روی لبه دیواره کنار هم قرار داده میشود به نحوی که در داخل هم از بغل گیر کنند و از هم جدا نباشند و باید طول آن مقداری باشد که از دو طرف سنگر کمی بیرون بیاید و بعد از اتمام پوشش روی آن کیسه گونی و یا خاک پوشانده می‌شوند.
نقاط قوت:
- استحکام آن نسبتاً خوب است.
- قطعات توسط نفر قابل حمل است.
- نیاز به پلیت ندارد. (سند شماره ۷۲،ص ۱۲۱)
شاید اولین سازه از بتن به منظور استفاده برای سنگر در روزهای آغازین دفاع مقدس در آبادان ساخته شده باشد. میرشفیعیان از فرماندهان مهندسی رزمی جنگ جهاد استان فارس که از ابتدای جنگ تحمیلی در آبادان مستقر بودند در این باره می گوید:
“در آبان یا آذر سال ۵۹ سازه های بتنی نیم دایره ای و تمام دایره ای را در در جاهای حساس آبادان و توی خود خرمشهر و روی پل خرمشهر نصب کردیم. با جرثقیل ۲۵ تنی و تریلی هم بردیم. این سنگرهای بتنی در یکی از کارگاهی شرکت نفت و پالایشگاه آبادان با همکاری بچه های جهاد، شرکت نفت و … ساخته شد.
روی آن هم سقف های بتنی مسلح گذاشته می شد و تا آنجایی که امکان داشت خاک می ریختیم و آنجایی که امکان نداشت، با گونی و کیسه ی خاک و شن، پر میکردیم و رویش را می پوشاندیم. (میرشفیعیان،مصاحبه شماره ۴)
در طول دفاع مقدس سنگرهای بتنی متعددی ساخته شد که به ذکر آن می پردازیم:
-۴-۲-۱- سنگر شهید مرادی (سنگر صد تکه با بلوک زین اسبی)
مأموریت: درگیری – استراحت – پدافند
مصالح: بتن
تعداد انواع قطعات: ۲
حمل و نقل: کامیون- تریلی (سند شماره ۷۲، ص۱۹)
این سنگر از دو بلوک، یکی برای جداره دیواره‌ها و دیگری برای زوایا ساخته میشود. نحوه درگیری این بلوکها به گونه‌ای است که مقاومت نسبتاً خوبی را برای سنگر به وجود می آورد. (سند شماره ۷۵،ص۱۹)
بلوک جداره دیوار این سنگر به خاطر شکل ۸ مانند آن به نام زین اسبی معروف است. (سند شماره ۷۲،ص۲۰)
نکاتی که هنگام ایجاد سنگر باید مد نظر قرار داشته باشد:
- هنگام قرار دادن بلوکها کنار یکدیگر باید حتی الامکان از باقی ماندن درز بین دو بلوک جلوگیری کرد.
- بلوکها باید به صورتی قرار بگیرند که درزهای یک ردیف با درزهای ردیف دیگر در یک امتداد نباشند.
برپایی این سنگر وقت‌گیر است که از نقاط ضعف آن به شمار می‌آید. مقاومت خوب، سهولت نصب، قابلیت متغیر گنجایش از نقاط قوت سنگر است. (سند شماره ۷۲،ص ۲۴)
-۴-۲-۲- سنگر صد تکه با بلوک تخت هلالی (شهید پارسا)
ماموریت: درگیری- پدافند- استراحت خدمه توپخانه- استراحت اجتماعی و انفرادی- دیده‌بانی
تعداد انواع قطعات: یک نوع:
وزن قطعات: حدود ۳۵ کیلو
نوع اتصال: میلگرد برشی- اصطکاک چیدن (سند شماره ۷۲، ص۲۸)
این سنگر بیشتر در پشت خاکریزها و به منظور اهداف دیده‌بانی و آتش مورد استفاده قرار میگیرد. با توجه به ضخامت بلوکهای استفاده شده برای ساخت آن و حجم خاکی که اطراف سنگر را فرا میگیرد. این سنگر مقاومت نسبتاً خوبی در مقابل (قدرت) آتش دارد.
مقطع اصلی این سنگر به صورت دایره است ولی با توجه به شکل قطعه و انعطاف پذیری آن میتوان در جهت ساخت مقاطع و اشکال دیگر نیز از آن استفاده کرد. البته مقطع دایره‌ای مستحکم‌ترین شکل آن است. (سند شماره ۷۲،ص ۲۹)
- نحوه احداث سنگر
مرحله اول: جاسازی
برای شروع احداث سنگر در پشت خاکریز لازم است ابتدا نقطه ای را که قصد داریم سنگر نصب نماییم به اندازه ارتفاع ۲متر که مورد نیاز است مطابق شکل خالی کنیم . قطر دایره ای که در پشت خاکریز ایجاد می کنیم حداقل باید در حدود ۲۵۰سانتی متر بوده و سپس آن را کاملاً تسطیح و تراز می کنیم اگر به اندازه ۳درصد شیب به طرف داخل خاکریز یا طرف دشمن داشته باشد بهتر است زیرا به مرور زمان که خاکریز نشست پیدا میکند یا به جلوی خاکریز گلوله سنگینی اصابت می کند موج گلوله آن را به عقب متمایل یا کج نخواهد کرد. (سند شماره ۷۱،ص۶)
مرحله دوم :چیدن اولین ردیف
اولین ردیف بلوک را که شامل ۱۲عدد بلوک می باشد پس از عبور دادن میلگرد از داخل سوراخ ها نصب می کنیم. لازم است برای آنکه میلگرد به داخل زمین فرو نرود سر آن را که زیر بلوک ها قرار می گیرد به اندازه ۵سانتی متر به صورت قائمه خم کنیم و یا اگر امکانات جوشکاری وجود دارد یک قطعه ۱۰سانتی متری میلگرد بر سر میلگرد اصلی جوش می دهیم تا به صورت (۱)در آید طول میلگرد بایستی ۱۸۰سانتی متر و نمره آن۱۰ساده باشد.(سند شماره ۷۱،ص۸)
مرحله سوم:ایجاد درب سنگر
در این مرحله که ردیف دوم را باید بچینیم ،باید به دو نکته توجه داشته باشیم اول اینکه بلوک ها کاملاً روی هم قرار نگیرند بلکه هر بلوک ردیف دوم نصف آن روی یک بلوک و نصف دیگر روی بلوک زیرین دیگر قرار گیرد تا درز روی درز نشود بلکه مانند آجرچینی به همدیگر قفل و چفت شوند. به همین ترتیب ردیف های بعدي
را روی هم قرار می دهیم .
باید توجه داشت ردیف های فرد(۳و۵و۷و۹و۱۱و۱۳)در ابتدا و انتهای هر ردیف به خاطر قرار نگرفتن درز روی درز احتیاج به نصف بلوک داریم تا ردیف کامل شود. برای تهیه نصفه بلوک می توانیم بلوک سالم را به طور عرضی شکسته و نصف آن را در ابتدای ردیف و نصف دیگر را در انتهای ردیف قرار دهیم.(سند شماره ۷۱، ص۱۰)
مرحله چهارم: ایجاد دریچه دید و آتش
پس از چیدن دوازده ردیف مانند ردیف دوم و سوم نوبت گذاشتن دریچه دید و آتش می رسد. ابعاد دریچه دید با تعداد دریچه های دید بستگی به منطقه و نزدیکی یا دوری با خط دشمن و نظر فرماندهان دارد اما خوب است ارتفاع آن حداقل ۲۰سانتیمتر یعنی به اندازه طول ۳بلوک باشد. در ادامه کار ردیف سیزدهم و چهاردهم را می چینیم ،اما در قسمت یا قسمت هایی که برای دریچه دید و آتش در نظر گرفته شده بلوک قرار نمی دهیم. پس از کامل کردن ۱۴ردیف باقی مانده میلگردها را که از بلوک ها بیرون می ماند به طرف خارج خم می کنیم. مرحله پنجم: ایجاد سقف
در این مرحله سقف سنگر را به ترتیب زیر تکمیل می کنیم :
- ابتدا ۴تراورس را موازی با دریچه دید طوری که روی دریچه دید را بپوشاند، قرار می دهیم
- ۳عدد پلیت را در خلاف جهت تراورس ها روی آن قرار می دهیم
- تعداد۱۵عدد گونی خاک پر کرده روی سقف سنگر کنار هم می چینیم
- پس از چیدن گونی روی سقف ،روی آنها به مقدار۴۰سانتی متر خاک میریزیم.
- در مرحله آخر روی خاک را با بلوک های سیمانی و در صورت موجود نبودن با اجسام سخت مانند سنگ کاملا می پوشانیم و آنها را گل مالی می کنیم تا در عکس های هوایی مشخص نشود. (سند شماره ۷۱،ص ۱۲)
۴-۲-۳- سنگر بتنی جعبه ای ( باکسی بتنی چند تکه)
این سنگر به صورت قطعات بتنی مسلح پیش ساخته می باشد و جهت بیمارستان های صحرایی، قرارگاه های فرماندهی و سنگرهای عقب مورد استفاده قرار می گیرد. عرض این سنگر۵/۴متر و ارتفاع آن۵/۳متر و طول آن قابل انعطاف می باشد. این سنگر به علت سنگینی و حجم زیاد بیشتر در مناطق دشت به کار گرفته می شود که جرثقیل بتواند به راحتی آن را نصب کند برای احداث این سنگر ابتدا زمین را تسطیح کرده آن را می کوبند و سپس قطعات سنگر را کنار هم ردیف کرده و آنها را به هم جوش می دهند سپس پشت درب آن را ساخته و درزهای آن را بوسیله ملات گچ یا سیمان گرفته به وسیله نایلون یا قیرگونی آن را ایزوله کرده و سپس خاکریزی انجام می گیرد. بعد از خاکریزی آن، دال بتنی به عنوان سقف انفجار اجرا می شود بعد از این مرحله سنگر مورد بهره برداری قرار می گیرد. (توکلی،۱۳۷۱،ص ۷۱)
اولين سنگرهاي ساخته شده طبق دستور شهيد عباسپور وزير نيرو، توسط شركت ساتكاب كه زير مجموعه
وزارت نيرو بود و در ماهشهر كارگاه داشت به صورت چند تكه بتني ساخته و به اهواز حمل شد و در اختيار
رزمندگان قرار گرفت. .(سرداری کرمانی، بی تا ، ص.۲۴۰)
در محور نورد اهواز تيپ ۱ لشكر ۹۲ زرهي خوزستان كه در خاكريز زير كانال آبرساني (جنگل مصنوعي
غرب جاده اهواز خرمشهر) مستقر بودند، با استفاده از قطعات بتني فوق سنگر ساخته بودند.(سرداری کرمانی، بی تا ، ص.۲۴۰)
۴-۲-۴- سنگر قوسي بتني گروهي: عمليات خيبر
نقشه هاي اين سنگر را سرهنگ شالچي مسئول مهندسي لشكر ۹۲ از مهندسي ارتش در اميرآباد تهران بيرون
آورد و تعدادي قالب از آن ها در تعاوني ها ساخته و در كارخانه خانه سازي اهواز، توليد سنگر آغاز شد. اولين سنگر در عمليات خيبر براي فرماندهي سپاه نصب و استفاده شد كه بعد در جزيره مجنون متوجه شديم، آمريكا به عراق نيز همين نقشه ها را داده و عراق نيز سنگري در جزيره مجنون مشابه سنگر خودي، ساخته است. اين سنگر مقر شهيد زين الدين در جزيره مجنون بود. ساخت سنگرهاي قوسي بتني و همچنين استفاده از قطعات قوسي بتني براي ساخت سنگرهاي گروهي و بيمارستان ها و ريختن يك متر و نيم خاك بر روي آنها و گذاشتن دال بتني ۳۰ يا ۴۰ سانتي متري روي يك متر و نيم خاك و ورودي سنگر با زاويه ۹۰ درجه و به شكل L (ال) در مقابل بمبارانها مقاوم بود. براي نمونه در بيمارستان فاطمه الزهرا (ع) در چوئييده آبادان كه مورد تهاجم هواپيماهاي عراقي قرار گرفت و با بمب‌هاي هزار و پانصد پوندي (بزرگترين بمب هوائي) بمباران شده بود، يكي از بمبها مستقيماً بالاي سنگر بانك خون بيمارستان اصابت كرد كه فقط مقدار كمي خاك از لاي درز قوسهاي بتني بر روي شيشه هاي خون ريخته و هيچگونه آسيبي وارد نشده بود. اين تجربه و تجربه هاي مشابهي كه بر روي سنگر قوسي بتني گروهي در كنار اسكله جذر و مد اتابك سپهري اتفاق افتاد و همچنين تجربياتي كه در رابطه با تونل سنگرهاي شاخ بزي در جنگ با عراق بدست آمد نشان داد آمريكا و شوروي دو قدرت جهاني آن زمان با هم كنار آمده و تمام هم پيمانان و امكاناتشان را عليه ما به كار گرفته بودند.(سرداری کرمانی، بی تا، صص. ۲۴۶-۲۴۵)
-۴-۲-۵- سنگر بتنی هلالی شهید رضوی
این سنگر به صورت قطعات بتنی مسلح پیش ساخته می باشد و جهت بیمارستان های صحرایی و قرارگاه های فرماندهی و سنگرهای اجتماعی به کار می رود. عرض این سنگر۱۸/۳ متر و ارتفاع آن۵/۲متر و طول آن قابل انعطاف می باشد. این سنگر در طی جنگ کارایی بسیار بالایی داشته و در حجم خیلی زیاد در پشت جبهه تولید و در جبهه مورد استفاده قرار گرفت. این سنگر بیشتر در مناطق جنوب کشور مورد استفاده قرار گرفت و در جبهه های غرب در جاهایی که امکان نصب آن بود احداث گردید.روش احداث این سنگر همانند سنگر باکسی می باشد یکی از خصوصیات این سنگر شکل فیزیکی آن است که می تواند فشار خاک زیادی را تحمل کرده و در نتیجه از استحکام بیشتری نیز برخوردار می باشد. (توکلی،۱۳۷۱،ص ۷۱)
۴-۲-۶- سنگر شاخ بزي بتني(سنگر شهيد صفوي)
با ارتفاع ۱۶۰ سانتيمتري براي زير دژها بيشتر به صورت تونل استفاده شد كه در قرارگاه صراط المستقيم توليد شد.(سرداری کرمانی، بی تا، ص.۲۴۶)
سنگر شاخ بزي با ارتفاع ۱۸۰ سانتيمتر براي نماز خواندن میباشد. اين سنگر توسط نيسان كمپرسي به پشت خاكريزها حمل، در پشت خاكريزها نصب و بر روي آن خاك ريخته مي شد.(سرداری کرمانی، بی تا، ص.۲۴۶)
ماموریت : استراحت نفرات در خط مقدم
مصالح : بتن مسلح
تعداد قطعات : ۱ قطعه
وزن قطعات : ۵/۱ تن
حمل و نقل: جرثقیل، کامیون، یدک کش، کمپرسی، نیسان
گنجایش: ۲ الی ۳ نفر
مشخصات کلی
مقطع این سنگر به شکل سهمی بوده و از این نظر که منحنی سهمی بیشترین مقاومت را نسبت به مقاطع دایره، مربع و … در برابر نیروهای وارده از خود نشان میدهد، این نوع سنگر از نوع سنگر های مطلوب است. (سند شماره ۷۲، ص ۵۱)
این نوع سنگر یک پارچه بوده و به طور کلی از بتن مسلح ساخته میشود، لازم به یادآوری است که در قسمت انتهایی، سنگر فاقد جدار بوده و فاقد کف است. (سند شماره ۷۲، ص ۵۲)
-۴-۲-۹- سنگر بزرگ هلالی (دو تکه کف قوس)
ماموریت : مقر فراماندهی و قرارگاههای مجتمع عقبه
مصالح : بتن مسلح
تعداد قطعات : ۴ قطعه
وزن قطعات : ۵/۲ – ۵ تن
حمل و نقل: جرثقیل- تریلی
نوع اتصال : جوش
گنجایش: متغیر
این سنگر به علت دارا بودن استحکام زیاد و فضای بزرگ میتواند برای مقر های فرماندهی مورد استفاده قرار گیرد.
مشخصات عمومی:
این سنگر از اجزا زیر تشکیل گردیده است.
۱- قطعه کفی به وزن ۵ تن
جهت جابجایی قطعه ۴ قلاب در بالا و پایین کف کار گذاشته شده است. (سند شماره ۷۲، ص ۶۳)
۲- قطعه هلالی- قطعه ای است تقریباً به شکل نیم دایره به وزن ۵/۲ تن به علت سنگینی، جهت جابجایی و حمل قطعه از قلابهای پیش بینی شده در آن استفاده میشود.
۳-قطعه ابتدایی ورودی- این قطعه خود شامل دوقطعه مجزا است وجه تمایز دو قطعه وجود یک مدخل ورودی به ابعاد ۸۰/۱، ۸۰/۰ در یکی از آن دو است.
۴- قطعه انتهایی (پشت سنگر) این قطعه نیز شامل دو قطعه مجزا است، این دو قطعه شبیه به هم و قرینه یکدیگرند و به غیر از و جود درب ورودی قطعه ابتدایی تفاوتی با هم ندارند.
جهت حمل و نقل قطعات ابتدایی (ورودی) و انتهایی (پشت سنگر) نیز از وجود قلابهای پیش بینی شده در آنها استفاده میگردد. (سند شماره ۷۲، ص ۶۴)
مامویت: دیده بانی، پدافند، پناهگاه
مصالح: بتن مسلح
نعداد انواع قطعات : یک نوع
وزن قطعات : ۷۵/۱۱
مشخصات عمومی :
سنگر استوانه ای برای پدافند و دیده بانی خط مقدم استفاده می شود، ای سنگر از کنار هم قرارگرفتن چهار قطعه دایره ساخته می شود، که ۴ دریچه در آن تعبیه شده است.
با قرار دادن چهار قطعه فوق یک دایره کامل ساخته می شود ولی برای ایجاد درب ورودی معمولاً از ۳ قطعه استفاده میشود، این سنگر دارای سقفی به صورت دو قرص نیم دایره است که روی سنگر قرار میگیرد.
۱- قطعه دیواره
این قطعه که پلان آن دایره کامل است دارای ۴ پنجره دیده بانی به اضلاع مورب (در ضخامت دایره) است. (سند شماره ۷۲، ص ۷۰)
۲- قطعه سقف
سقف آن از دو نیم دایره تشکیل شده است. (سند شماره ۷۲، ص ۷۱)
این سنگر کاربرد فراوانی در جبهه داشته است. آسانی و سرعت عمل نصب آن و گنجایش خوب این سنگر و همچنین امکان گسترش آن باعث شده است که به عنوان سنگر تجمعی، استراحت نیروها، نمازخانه، غذاخوری از این سنگر استفاده شود. مقاطع قائم این سنگر به صورت پنج ضلعی میباشد که نسبت به سنگرهای هلالی فضای مفید‌تری در در اختیار می‌گذارد. در مناطقی که امکان مانور جرثقیل نمی‌باشد و یا در دسترس نیست، میتوان با دست نیز قطعات را بارگیری و تخلیه نمود. (سند شماره ۷۲،ص ۸۸)
این سنگرها در ابعاد مختلفی در کارگاه های جوشکاری ساخته می شد. این سنگرها شامل دو عدد شاسی ،یک درب و یک پشتی و تعدادی فرم پنج ضلعی می باشد . نوع آهن شاسی همیشه یک شماره از سایر قطعات بزرگتر می باشد مثلاً اگر قطعات آهن نمره ۱۴ باشد شاسی آهن نمره ۱۶ می باشد. (توکلی،۱۳۷۱،ص ۷۳)
آن‌چه که در سنگر پنج ضلعی اتفاق افتاد اول سه ضلعی بود و به تدریج پنج ضلعی ساختند.(نمایندگان ،مصاحبه شماره ۳). مردم جان پناه را – چون جهاد یک نهاد مردمی است – با ذهن خودشان ساختند. یعنی نه اینکه بروند از روی منابع ارتش بخوانند بعد جان پناه درست کنند. حتی اتفاقاتی افتاد که ما وقتی رفتیم به منطقه و پادگان ابوذر، در پادگان ابوذر، ارتش که از قبل، زاغه ی مهمات داشت، زاغه مهمات ها آتش می گرفت. ما رفتیم آن جا، اولین سنگرهای پنج ضلعی را آن جا ساختیم. اول سه ضلعی ساختیم، دوام نیاورد، بعد کردیم پنج ضلعی. که الان هم در آن جا نصب هست و سنگرهای پنج ضلعی به این صورت شکل گرفت. سنگرهای پنج ضلعی را از روی لانه زنبور ساختند. آقای مصطفی فاطمی نژاد اولین کسی بود که با ذهن خودش، این سنگرها را از روی لانه زنبور ساخت. ( حیدری دلگرم،مصاحبه شماره ۴)
- اجزای سنگر:
قطعه پنج ضلعی ورودی قطعه میانی
قطعه پایانی نبشی
پلیت تراورس
کیسه‌گونی مفتول
نایلون (سند شماره ۷۲،ص ۸۸)
- روش احداث سنگر:
به این ترتیب است که ابتدا زمین را کاملاً صاف کرده و سپس شاسی ها را در فواصل معین قرار می دهیم کلیه ی فرم ها ،درب و پشتی سنگر را کار گذاشته و به وسیله میلگرد و یا نبشی آنها را تراز کرده و به یکدیگر جوش می دهیم ، البته قسمت انتهایی سنگر با تیرآهن و ورق پوشیده و در قسمت جلو راهرو ورودی به شکل «ال» ساخته می شد تا ترکش و تیر مستقیم به داخل سنگر عبور نکند . آن گاه بوسیله ی پلیت آنها را پوشانده و دو لایه نایلون روی آن کشیده سپس خاکریزی می کنیم در ضمن جلوی درب آن را بوسیله گونی و یا بلوک، ترکش گیر ایجاد می نماییم. این نوع سنگر در کلیه ی مناطق جنگی به کار گرفته شد و مورد استفاده قرار می گرفت.از موارد خاص استفاده آن نیز می توان به بیمارستان های صحرایی و قرارگاه های فرماندهی و سنگرهای اجتماعی و غیره اشاره کرد. (توکلی،۱۳۷۱،صص۷۳و۷۷)
سنگرهاي پنج ضلعي با دهانه هاي مختلف از ۲ تا ۳ متر، با ارتفاع ۸۰/۱ تا ۶۰/۲ متر و با تير آهنهاي ۱۲ و ۱۴ به شكل پنج ضلعي (يك ضلع سقف، دو ضلع بين سقف و پايه ها با زاويه ۴۵ درجه و پايه عمودي) جوشكاري مي شد. اين قطعات پنج ضلعي به فاصله ۶۰ تا ۸۰ سانتي از يكديگر، ايستاده قرار مي گرفت و بين فاصله ها با نيشي جوشكاري مي شد و بر روي آن ورق كركره هایي با ضخامت ۸/۰ تا۱ ميليمتر قرار مي گرفت و سپس با خاك توسط لودر پوشانده مي شد. البته در قسمت انتهاي سنگر با تيرآهن و ورق پوشيده و در قسمت جلو راهرو ورودي به شكل (ال) ساخته مي شد تا تركش و تير مستقيم به داخل سنگر عبور نكند. از اين سنگرها براي بيمارستانهاي صحرائي و سنگرهاي گروهي هم استفاده مي شد. .(سرداری کرمانی، بی تا، ص.۲۴۰)
-۴-۳-۲- سنگر شهید مشاطان (سنگر پیش ساخته با ورق فولادی)
طرح اولیه این سنگر توسط شهید مشاطان ارائه گردید. ساختمان آن کلاً بوسیله ی ورق۵/۲ و در دو سایز کوچک و بزرگ ساخته می شد. قطعات آن به صورت نر و ماده بوده و به صورت کشویی می باشد و تشکیل تونلی را می دهد .و درب پشتی آن هم ورق می باشد که به صورت کشو متصل می گردد بعد از متصل شدن قطعات روی آن را گونی پر از خاک چیده و یا روی آن خاک می ریزند و ۵/۱متر خاک را تحمل می کند از محاسن این سنگر که در خطوط مقدم مورد استفاده قرار می گیرد و به صورت تعجیلی نیز می باشد عبارت است از:
۱-آسانی در حمل
۲-سرعت در نصب
۳-مقاومت در برابر خمپاره۶۰و۸۱
۴-وزن کم قطعات
از این نوع سنگر در خط به صورت سنگر اجتماعی و زاغه مهمات استفاده می گردیده است. (توکلی،۱۳۷۱،ص ۷۷)
این سنگر که جنس آن قوطی ۳*۳ می باشد که به صورت هلالی می باشد که در خطوط مقدم به عنوان سنگر استراحت و زاغه مهمات مورد استفاده قرار می گرفت ساختمان این سنگر شبیه سنگر پنج ضلعی می باشد با این تفاوت که مصالح سنگر پنج ضلعی تیر آهن بوده و در این مورد قوطی و همچنین ارتفاع این سنگر۲۰/۱متر و عرض آن نیز کم می باشد. این سنگر به علت سبکی وزن و سرعت در نصب آن ، آسانی در حمل در عملیات های آفندی بیشتر مورد استفاده قرار می گیرند و روش نصب آن مانند سنگر پنج ضلعی می باشد ولی چون این سنگر دارای اتصالات می باشد نیاز به جوشکاری ندارد (توکلی،۱۳۷۱،ص ۷۷)
مأموریت : اجتماعی، استراحت
مصالح : لوله سیاه، ورق، آهن، تیر آهن، میلگرد
تعداد قطعات : ۷ نوع قطعه
نوع اتصال: چفت (فاق و زبانه)
حمل و نقل: کامیون- نفرات
گنجایش: متغیر
مشخصات عمومی:
این سنگر از قطعات زیر تشکیل شده است.
۱- خرپای لوله ای
۲- ورق زیر خرپا
۳- تیر آهن رابط
۴- نبشی استقرا
۵- شاسی کف (سند شماره ۷۲، ص ۹۹)
۶- میلگرد مهار
۷- ورق گالوانیزه موجدار
خرپای این سنگر از لوله سیاه ۶ و ۳ سانتیمتری که قبلاً در کارخانه نورد ساخته میشود لوله های نورد شده با لوله های سیاه بریده شده و آماده شده به وسیله جوش به صورت خرپا در می آید.پس از آماده شدن خرپا به فواصل معینی در دو طرف لوله بیرون خرپا قطعات لوله سیاه به طول ۵ سانتیمتر جوش داده میشود.
در پای قوس یک تک ورق آهن ضخیم که به شکل مربع است به صورت افقی بدان جوش داده میشود.سپس یک قطعه تیر آهن ۱۴ به طول ۲۰ سانتیمتر به صورت ایستاده (عمودی) به زیر صفحه جوش داده میشود.
قطعات شاسی از تیر آهن نمره ۱۸است که به طول حدود ۵/۵ متر (برای ۷ قطعه هلالی) به طول معمول بریده میشود. روی جان تیر آهن به فاصله ۹۰ سانتیمتر از یکدیگر، پشت به پشت و با فاصله یک سانتیمتر از یکدیگر نبشی های استقرار جوش داده میشود.
قطعات میلگرد (نمره ۱۴) به طول ۹۵ سانتیمتر است که ۵ سانتیمتر از هر سوی آن ۹۰ درجه خم شده است.اتصال بدینگونه است که ابتدا دو قطعه شاسی در فاصله ای به اندازه دهنه قطعه و به موازات یکدیگر روی زمین، قرار میگیرد. سپس پایه خرپایه ها روی شاسی چنان قرار داده میشود که جان تیر آهن زیر آن و میان دو نبشی جوش داده شده به شاسی جای گیرد.سپس با قراردادن دو زبانه ۵ سانتیمتری میلگردها درون لوله های جوش داده شده به قطعات پنج ضلعی، هر قطعه به قطعه مجاور خود مهار می شود.(سند شماره ۷۲، ص۱۰۰)
مأموریت : پشتیبانی، اجتماعی، استراحت
مصالح : تیر آهن، نبشی، میلگرد (سند شماره ۷۲، ص ۸۴)
تعداد قطعات : ۱ قطعه
وزن قطعات : ۵۰ کیلوگرم
نوع اتصال: چفت (فاق و زبانه) مفتول
حمل و نقل: متغیر
مشخصات عمومی:
این سنگر از قطعات مختلف با ابعاد زیر ساخته شده است.
۱- قطعه هلالی ورودی و پشتی
۲- قطعه هلالی میانی
۳- تیر آهن کف (نشیمنگاه قابها)
۴- نبشی استقرار
۵- لوله برای اتصال
۶- ورق گالوانیزه موج دار
۷- نایلون (سند شماره ۷۲، ص ۸۶)
۵- بررسی کلی احداث سنگر در مناطق عملیاتی
در طی جنگ تحمیلی ، در جنوب کشور که منطقه دشت می باشد بیشتر عملیات انجام شد و به علت اینکه این منطقه برای دو طرف متخاصم حائز اهمیت بود طرفین بیشترین استحکامات در این منطقه به کار گرفتند. انواع مختلف استحکامات در این منطقه به کار گرفته شد و روز به روز تکامل یافت و در خطوط مقدم بعد از احداث خاکریز و ترکش گیر شروع به احداث سنگرهای تعجیلی می نمودند. اگر عملیات آفندی انجام شده بود برای اینکه جهت مقابله با دشمن سریع خود را آماده کنیم بیشتر از سنگرهای تعجیلی و مشاطان و هلالی و برای سنگرهای درگیری از نوع سنگرهای ساخته شده بوسیله گونی استفاده شد. بعد از تثبیت منطقه عملیاتی جهت سنگرهای اجتماعی لازم، در خط مقدم بیشتر از سنگرهای بتنی شهید صفوی و شاخ بزی و جهت سنگرهای درگیری از سنگر شهید پارسا ، تخم مرغی ، سنگرهای بلوکی و ملات ماسه و سیمان به همراه تیرچه بتنی استفاده شده است. جهت ارتباط دادن این سنگرها کانال نفررو حفر شده و به علت اینکه خاک سست میباشد جداره‌های آن به وسیله بلوک و سیمان چیده می‌شد. در خطوط دوم و سوم جهت سنگرهای اجتماعی از سنگر بتنی شهید صفوی و فلزی پنج ضلعی استفاده شده و جهت زاغه های مهمات از نوع هلالی فلزی و شهید مشاطان به کار گرفته شد.
جهت توپخانه و زرهی و ادوات سنگرهای شرح داده شده در قبل ایجاد می گردید. در منطقه فوق جهت بیمارستان های صحرایی قرارگاه های فرماندهی از سنگرهای بتنی باکسی، شهید صفوی و فلزی پنج ضلعی استفاده شده است. (توکلی،۱۳۷۱،صص ۸۲و۸۳)
در مناطق هور دو نوع استحکامات وجود داشت:
۱- روی اسکله ها ( شناور ، ثابت)
۲- روی زمین
در هور با توجه به این که منطقه وسیعی را آب گرفته بود برای پدافند از منطقه مجبوریم از پاسگاه هایی در آب استفاده کنیم که این پاسگاه ها در وسط آب بر روی اسکله های شناور یا ثابت بنا می شدند لازم به تذکر است اکثراً از نوع شناور آن استفاده شده است و به علت اینکه توانایی باربری زیادی را نداشتند و حمل استحکامات هم با مشکلات فراوانی روبه رو بود بیشتر از سنگرهای درجای تعجیلی و یا سنگرهای فلزی هلالی و یا مشاطان استفاده می گردید. چون حمل خاک و خاکریزی روی آنها عملی نبود در خشکی گونی ها پر از خاک می شد سپس بوسیله ی قایق به پاسگاه ها منتقل شده و به طور منظم روی سنگرهای احداثی ( هلالی، مشاطان) چیده می شد. و اما در مناطق خشکی بیشتر از سنگرهای فلزی پنج ضلعی و بتنی شهید رضوی و شهید صفوی استفاده می گردید جهت سنگرهای فرماندهی و بیمارستان های صحرایی و سنگرهای اجتماعی از سنگرهای فلزی پنج ضلعی، بتنی باکسی ، بتنی شهید رضوی به کار گرفته می شده در دژهای واقع در هور، کانال نفررو احداث می گردید و با توجه به اینکه خاک آنها ریزش داشت جداره ی آنها را بوسیله بلوک چیده می شد جهت احداث زاغه های مهمات در منطقه هور از سنگرهای هلالی فلزی و شهید مشاطان استفاده می گردید. (توکلی،۱۳۷۱،ص ۸۲)
البته سنگر های چوبی نیز توسط برادران جهاد ابداع شد که برروی قطعات پل خیبری قرار می گرفت و در صورت لزوم اطراف آن را با کيسه های خاک احاطه می کردند.
در منطقه فوق به علت صعب‌العبور بودن و مشکلات خاص آن از استحکاماتی استفاده میگردد که متناسب با آن منطقه باشد. در خط مقدم که در ارتفاعات واقع می شد بیشتر از سنگرهای درجا استفاده می گردید چه از نوع تعجیلی و چه از نوع با فرصت. جهت درگیری از سنگر ساخته شده با گونی و در بعضی مواقع که شرایط ایجاب می کرد از نوع بلوک با ملات و ماسه و سیمان استفاده می گردید. کانال نفررو در این مناطق با توجه به اینکه زمین های آن سخت می باشد از نوع کانال های حفر شده در زمین و بدون جداره بلوکی بود و در خطوط دوم و سوم جهت سنگرهای اجتماعی از سنگرهای فلزی پنج ضلعی و بتنی شهید رضوی و صفوی نیز استفاده می شد. بیمارستان ها و قرارگاه های فرماندهی و سنگرهای اجتماعی از سنگرهای فلزی پنج ضلعی بتنی شهید رضوی ساخته می شد و در مناطق کوهستانی به علت قابلیت حمل و نصب آسان سنگرهای فلزی پنج ضلعی بیشتر از این نوع سنگرها استفاده شده اند. (توکلی،۱۳۷۱،ص ۸۱)
جنوبی ترین منطقه نبرد با دشمن در جنگ تحمیلی بیشتر پوشیده از نخلستان با زمین های باتلاقی می باشد. استحکامات این منطقه در ابتدای جنگ تا مدتی تشکیل شده بود از سنگرهای در گیری از نوع درجا و تعجیلی که بوسیله گونی ساخته شده بود و یا بوسیله ی بشکه های پر از خاک و یا بلوک و ملات وسیمان، با شدت گرفتن درگیری در این منطقه که در عملیات والفجر۸ به اوج خود رسید ایجاد مواضع مستحکم تری در این احساس می گردید، لذا سیل انواع سنگر به این مناطق سرازیر شد. در این مناطق انواع سنگرها از نوع بتنی شهید رضوی و بتنی شهید صفوی، فلزی پنج ضلعی ،فلزی هلالی و سنگر مشاطان به مقدار زیاد به کار گرفته شد. در جاهایی که زیاد باتلاقی بود از بشکه استفاده می گردید بدین گونه که آنها را پر از خاک کرده و به صورت ردیف در کنار هم قرار داده روی آنها را چند ردیف گونی خاک چیده سپس سقف آنها را بوسیله ی تیر آهن ، الوار و پلیت می پوشاندند. جهت قرارگاه های فرماندهی، بیمارستان های صحرایی و سنگرهای اجتماعی اغلب از سنگرهای بتنی باکسی شهید رضوی و فلزی پنج ضلعی بهره برداری شده است. جهت کانال نفررو در خطوط مقدم با توجه به اینکه سطح آب خیلی بالا بوده زمین باتلاقی بود به وسیله ی گونی های پر از خاک کانال ارتباطی ساخته می شد تا رزمندگان در حال تردد در امان باشند. (توکلی،۱۳۷۱،صص ۸۳و۸۴)
- کتاب فارسی
صغریان جدی،۱۳۷۳، مهندسی جنگ.ج اول، واحد اسناد و تحقیقات دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی
توکلی،اکبر،۱۳۷۱ ، نقش مهندسی در دفاع مقدس
جلالی فراهانی؛ غلامرضا، شمسایی زفرقندی ؛ فتح الله، بی تا، مدیریت مهندسی دفاعی، مجتمع دانشگاهی آمایش و پدافند غیرعامل دانشگاه صنعتی مالک اشتر
زنگنه؛ محمدناصر، ۱۳۷۳، جنگ آبی: پدافند آبی فاو ۲، وزارت جهاد سازندگی، تهران
سرداری کرمانی؛ جمشید، بی تا، تدوین تجارب مهندسی جنگ، دانشگاه امام حسین (ع)
سعادتی؛ بنیاد،۱۳۹۱، معمای پنج ضلعی: مروری بر عملیات کربلای ۴، آیین احمد (ص)، قم
طاهری؛ عباس، ۱۳۸۹، مرکز تألیف کتابهای درسی معاونت تربیت، آموزش و فرهنگ پاسداری سپاه، مصاحبه
مصاحبه شماره ۷، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس، کارگروه نمایندگان ارتش، سپاه و جهاد در پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس ،جلسه هفتم
مصاحبه شماره ۹ ، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس ،کارگروه نمایندگان ارتش، سپاه و جهاد در پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس ، جلسه نهم
مصاحبه شماره ۱۰، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس ، کارگروه نمایندگان ارتش، سپاه و جهاد در پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس ، جلسه دهم
مصاحبه شماره ۱۲، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس ، امیر جانگداز، جلسه اول
مصاحبه شماره ۱۳، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس ،امیر جانگداز، جلسه دوم
مصاحبه شماره ۱۶، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس ، امیر عمید، جلسه اول
مصاحبه شماره ۱۸، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس ، امیر عمید، جاسه دوم
مصاحبه شماره ۲۱، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس ،جناب آقای عظیمی،
مصاحبه شماره ۳۰، مجموعه مصاحبه های تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس ، براتی، سلسله نشست های باغ موزه دفاع مقدس مورخ ۱۲/۱۰/۱۲۹۱
- مقالات
مقاله شماره ۱، مجموعه مقالات تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس، مجموعه مقالات اولین همایش مهندسی رزمی سپاه،۱۳۷۶
مقاله شماره ۲،، مجموعه مقالات تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس، گزارش نبرد لشکر۱۰ سیدالشهداء در عملیات کربلای ۵، یدالله ایزدی
مقاله شماره ۳، مجموعه مقالات تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس، بررسی تمهیدات و تاکتیک های پدافندی ارتش عراق در منطقه بصره، مهدی خداوردی
مقاله شماره ۴، مجموعه مقالات تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس، مثلثی ها: تاکتیک دفاعی عراق در عملیات رمضان
مقاله شماره ۶، مجموعه مقالات تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس، گزارش عملیات رمضان
- جزوات
جزوه شماره ۶: مجموعه جزوات پروژه تدوین محتوی مهندسی رزمی، جزوه آموزشی دوره تخصصی سد موانع
جزوه شماره ۸، مجموعه جزوات پروژه تدوین محتوی مهندسی رزمی، جزوه آموزشی مین ارتش
جزوه شماره ۹، پروژه تدوین محتوی مهندسی رزمی،موانع و سد کننده ها؛ جزوه آموزشی انفجارات ارتش
جزوه شماره ۱۰،پروژه تدوین محتوی مهندسی رزمی،موانع و سد کننده ها؛ جزوه آموزشی جنگ مین ارتش
معبر نور، ۱۳۹۳، تاریخ مراجعه ۱۵/۱/۱۳۹۴، ۱۳:۰۰
راسخون ۱۳۸۸ ، تاریخ مراجعه ۱۵/۱/۱۳۹۴، ۱۱:۳۰
http://www.rasekhoon.net/Article/Print-26375.aspx
- اسناد
سند شماره۷۸، مجموعه اسناد و مدارک تدوین محتوی پروژه مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع ،جلد اول ؛ میادین مین
