فرهنگ ايمني: مخاطرات زيستي (BIOHAZARD) چيست؟

دكتر سيد جواد هاشمي فشاركي: بسم الله الرحمن الرحیم در آغاز تشکر مي‌کنم از متولیان نشریه فصلنامه فرهنگ ایمنی که این موضوع مهم را انتخاب کرده‌اید و به عبارتی مي‌شود گفت به تولید محتوا و فرهنگ سازی در موضوعات مهمی چون مخاطرات زیستی که بصورت مستقیم با سلامت شهروندان ارتباط دارد، اهتمام داشته‌اید. انشاالله اثرگذاری لازم را هم در جامعه مخاطب بهمراه خواهد داشت. مستحضر هستید که محیط زیست، محیط زندگی ما در حالات اسکان، اشتغال، فراغت است و همه فعالیت‌های انسان را در بر می‌گیرد؛ بنابراین خود فی نفسه؛ اهمیت زیادی دارد و به تبع هرچیزی که تاثیر فزاینده و یا کاهنده روی محیط زیست بگذارد خود از اهمیت بالایی برخوردار است. بخصوص اگر زندگی اجتماعی را به مخاطره بیاندازد. که ضرورت دارد تا مورد واکاوی و بررسی قرار گیرد. در نتيجه مخاطرات به حداقل ممکن تقلیل پیدا بکند. بحران‌های مختلفی زندگی انسان را تحت تاثیر منفی خود قرار می‌دهد که یکی از آنها، مخاطرات زیستی است. از گذشته‌های دور آسیب‌رسان به سلامت انسان و جامعه و زیستگاه آن بوده. لذا مدیریت بحران در این حوادث یک مسأله بسیار مهم و ضروری است. با توجه به بزرگی شهرها و چند عملکردی و روابط اجتماعی مختلف؛ مدیریت آن هم با یک پیچیدگی‌هایی مواجه است و در توسعه پایدار شهرها یک مساله خیلی مهمی است که باید مورد توجه قرار بگیرد.

نخستین مساله تعریف آن است که بر اساس تعریف می‌توان یک وفاق و همزبانی بین جامعه هدف بوجود آورد. خطر زیستی یا بيوهازارد BioHazard  به مواد زیستی که برای زندگی موجودات زنده به بخصوص انسان ایجاد خطر می‌کند گفته می‌شود. این خطر می‌تواند حاصل پسماند هر مواد که با منبع زیستی باشد را شامل شود.

موضوع دیگری که در خصوص این مسأله وجود دارد. تهدید زیستی یا تهدید بیولوژیک است. به تعبیری جنگ زیستی هم گفته شده که در واقع هر رویداد و حادثه‌ای که به صورت طبیعی و یا غیر طبیعی بوده و از عوامل زیستی استفاده بشود و موجب تضعیف یا نابودی سرمایه‌های انسانی بشود و یا آسیب به منابع اقتصادی برساند تهدید زیستی محسوب می‌شود.

بطور عمده هدف اصلی از این نوع تهدید، مورد حمله قرار دادن نیروهای انسانی کشور هدف است. بعبارتی دشمن از این طریق، جمعیت را دچار مشکل مي‌کند و به موجب آن هزينه‌هاي کشور مورد حمله را افزايش مي‌دهد، که در بسیاری از موارد غیر قابل جبران می‌باشد. ثبات و امنیت جامعه را به خطر اساسی می‌اندازد. مدیریت بحران زیستی این موضوع را مورد رصد قرار می‌دهد تا بسرعت تشخیص داده و اقدامات لازم را بعمل می‌آورد تا عوارض آن رفع بشود.

در حوزه تهدیدات زیستی سه دسته عوامل وجود دارد. یک دسته تهدیداتی که طبیعی است و بدون اینکه انسان در آن دخالت داشته باشد؛ مولفه‌های طبیعی و عوامل طبیعی رخ می‌دهند و پیامدهایی را به همراه دارند. دست دوم تهدیداتی است که منشاء آن خارجی است و به طور مستقیم کشور هدف را مورد تهاجم قرار می‌دهد و خسارت به آن وارد می‌کند. دسته سوم تهدیدات دشمن داخلی که اقداماتی را علیه منافع ملی صورت می‌دهد. در حوزه مخاطرات زیستی به عنوان تروریسم زیستی هم گفته می‌شود، شامل عوامل زیستی که بصورت دستکاری شده است و به صورت هدفمند و مشخص توسط گروه‌های تروریستی اقدام می‌شود تا بتوانند به حوزه‌های سلامت انسان آسیب‌ وارد کنند. یک موضوع دیگر هم در این خصوص وجود دارد و آن موضوع بحران زیستی است که اگر به علت انتشار عوامل زیستی یک ضعفی در وضعيت عمومی در فعالیت‌های مختلفی که وجود دارد صورت بگیرد و این سرمایه‌های انسانی و زیستی را دچار آسیب کند و مشکلات بزرگی را برای جامعه تحمیل کند؛ به نحوی که نیاز به یک سری اقدامات اضطراری باشد، در اینصورت گفته می‌شود که بحران زیستی رخ داده است.

تهدیدات زیستی متوجه این شش حوزه‌اي که عرض می‌کنم می‌باشد که بایستی اینها را مدیریت و کنترل کرد. حوزه‌های انسان؛ دام و طیور، غذا، آب آشامیدنی، محیط زیست و کشاورزی و علی‌القاعده محور تهدید نیز سلامتی انسان است؛ چرا که چرخه مصرف دام و محصولات کشاورزی؛ تاثیر مستقیمی را روی سلامت انسان و امنیت بقای انسان به وجود می‌آورد. در خصوص امنیت زیستی یک مجموعه اقداماتی را بایستی صورت بدهیم تا در برابر آن تهدیدات و مخاطرات زیستی ایمن و مصون باشيم. اینکه مدیریت بحران بتواند تشخیص بدهد پیش از اینکه آن عامل منتشر بشود و گسترش پیدا کند و فراگیر بشود مي‌تواند تشخیص بدهد و بعد هم به دنبال آن اگر در ابتدای کار است به دستگاه‌های مربوطه هشدار دهد و اگر گسترش پیدا کرده به جامعه‌اي که تحت احتمال خطر هستند هشدار بدهد. بعد هم اقداماتی را برای کنترل این حوزه و مدیریت صحنه صورت بدهد و اگر لازم است امداد و نجات انجام بدهد و مسأله بعدی هم بازسازی منابعی است که به هر نحوی دچار مشکل شده‌اند و حتی رفع آلودگی و بحث محدودسازی محلی که آلودگی انتشار پیدا کرده، اینها اقداماتی است که بعد از وقوع و انتشارش بایستی صورت بگیرد. باید تمهیدات لازم و اقدامات پیشگیری و اجرایی در حوزه مخاطرات زیستی صورت بگیرد تا امنیت لازم فراهم شود. بنابراين وظيفه دفاع زيستي، رصد و پايش اين نوع تهديدات و کنترل اين تهديدات از سرمنشأ آن بوده و حفاظت از سرمایه‌هاي ملی در برابر تهدیدات و مخاطرات زیستی و کاهش آثار و عواقب ناشی از آنها می‌شود.

فرهنگ ايمني: بیماری‌های نو پدید چیست؟

دكتر ‌هاشمي فشاركي:‌ همانطور که از عنوان نوپدید مشخص است بیماری‌هایی که فاقد پیشینه قبلی بوده و بطور عمده در سنوات اخیر پیش آمده است. شامل بیماری‌های عفونی نوپدید و تهدیدات زیستی و بیوتروریستم (Bioterrorism) که مهمترین تهدید از نوع زیستی است. یکی از جنبه‌های بیماری نوپدید، بیماری‌های مشترک بین انسان و حیوانات است. مسأله بعدی در واقع باز پدید بودن این بیماری‌ها است. از پیچیدگی‌های بیماری‌های نوپدید اینکه به یک محدوده جغرافیایی متوقف نمي‌شود و دوره و حتی اپیدمی شدن آن به گونه‌ای است که کل جهان را مثل همین کووید- ۱۹ در برمی‌گیرد آن هم به علت روابطی درهم تنيده شده بین‌الملل و تعاملات گسترده باعث مي‌شود که آن بیماری به سرعت در مناطق مختلف واقع گسترش پیدا کند. در ميان عوامل عفونی بیماری‌زا ویروس‌ها بیشتر از همه دچار تغییر و تحول شده و بیماری‌های نوپدید مشترک را ایجاد کردند.

فرهنگ ايمني:‌ اکنون حدود دو سال از اپیدمی جهانی بیماری کرونا می‌گذرد، در مورد این بیماری بطور مختصر بفرمایید.

دكتر هاشمي فشاركي:‌ بله متاسفانه این همه‌گیری جهانی، پاندمی که از مرز چند قاره فراتر رفته و کل جهان را در بر گرفته. در گذشته‌های دور مواردی بوده مثل بیماری طاعون یا آنفولانزا که در چند دهه پیش به وجود آمد و یا ایدز (اچ ‌آی ‌وی ) که حدود ۵۰ سال قبل در آفریقا و امریکا شروع شد و گسترش پیدا کرد و نمونه اخیر هم همين کووید- ۱۹ است که نمونه‌هایی از همه‌گیری جهانی و پاندمی بیماری را در بر می‌گیرد، که واقعاً بسیار نگران‌کننده است و علت اصلی آن هم سرعت تکثیر و سهولت تکثیر است که سبب غیرقابل کنترل شدن آن شده است. مي‌توان گفت صددرصد جهانی بوده و همه نقاط دنیا را در برگرفته است. کرونا یک خانواده گسترش یافته از ویروس‌های است که موجب عفونت‌های تنفسی از یک سرماخوردگی ساده تا یک اپیدمی سارس را شامل می‌شود و پیامدهای ویروسی هم که اکثر فعالیت‌ها را ببینیم به تعطیلی و حداقل کشانده و سبک زندگی و روابط اجتماعی را کاملاً بهم ریخته است و در بسیاری از حوزه‌ها شرایط بسیار سخت شده و تاسف‌آور اینکه هنوز هم پایانی برای این بیماری مشخص نيست.

فرهنگ ايمني: در مقایسه با موارد ابتلا به بیماری، تعداد درگذشتگان و بهبود یافتگان، روند ابتلا، مرگ و میر و بهبودی را چگونه ارزیابی می‌فرمایید؟

دكتر هاشمي فشاركي: در خصوص مهار بیماری تلاش‌های خوبی در كشور و جهان صورت گرفته است ولي حتي با وجود مقررات سختگیرانه‌ای باز اين بيماري گسترش پيدا كرده كه نشان مي‌دهد اقدامات كافي نبوده است. به جهت تجاربی که از بیماری‌های گسترده و حوادث گذشته وجود داشت، برخي اقدامات و كارهاي پيشگيرانه مي‌توانست بهتر صورت پذيرد، خصوصاً در ايبتداي شيوع در كشور كه مي‌شد بيماري را از منشأ كنترل كرد و مانع گسترش آن شد اما تصميم‌گيري به موقع و سريعي انجام نشد و بعد از آن تصميم گرفته شد كه تا حدودي اين ويروس در سطح كشور ما منتشر شده بود و يكي از اشكالات اين بود كه مصوبات ستاد ملی ناکافی كرونا ابزارهای نظارتی و ابزارهای کنترلی لازم را نداشته تا بتواند این مسأله را کنترل کند. اطلاعات و مقایسه آماری اين بيماري را بايد صاحبنظران مربوطه ارائه بدهند و بررسی و تحلیل شود.

فرهنگي ايمني: مورد سوال ۴ را در کشور خودمان چگونه ارزیابی می‌فرمایید؟

دكتر هاشمي فشاركي:‌ در خصوص این سوال بنده اطلاعاتی ندارم و صاحبنظران مربوطه ارائه دهند که هم مستندتر و هم قابل اتکاتر است. ولی آن چیزی که در نگاه اطلاعات کلی نشان می‌دهد، رکود تزریق واکسن در جهان را کشور ما با همکاری شبانه‌روزی بسیج شکسته و با سرعتی که اخیرا رخ داده؛ می‌توان به نتایج آن امیدوار بود.

فرهنگ ايمني:‌ آیا این احتمال وجود دارد که در سال‌های آینده جهان با بیماری نوپدید و عالمگیری دیگری روبرو شود؟

دكتر هاشمي فشاركي: همانطور كه در گذشته چندين بار شاهد بيماري‌هاي نوپديد بوده‌ايم، در آينده نيز بسيار محتمل است. خوب است ما از این منظر توجه کنیم که انسان و جوامع و دستگاه‌های مختلف با افزایش دانش و تجهیزات متعدد و پیچیده و هوشمند و حتی می‌شود گفت بسیار دقیق داریم، ولی با توجه به رشد و تکاملی که بیماری‌ها دارد و یا متاسفانه انسان‌نماها یا کشورهایی که به دنبال منافع اقتصادی و سیاسی هستند می‌توانند با استفاده از ضعف همه این تجهیزات و امکانات، بیماری‌های نوپدید جدید و تکامل یافته را تولید بکنند و در راستای آن اهداف شیطانی که دارند ترویج بدهند و مشکلات بعدی را برای جوامع بشری به وجود بیاورند.

فرهنگ ايمني: برای آمادگی بیشتر کشور در برابر اپیدمی یا پانادمی دیگر مهمترین اقدامات کدام است؟

دكتر هاشمي فشاركي: مهمترین اقدامات مناسب سازی فضاهای عمومی، مناسب سازی وسایل ارتباطی، آموزش و فرهنگ سازی و…. مي‌باشد. افزایش آگاهی و اطلاعات در زمینه تهدیدات زیستی، تصمیم‌گیری درست و همکاری دستگاه‌های اجرایی برای جلوگیری از بروز هرگونه مشکل در این زمینه لازم است.

مکانهایی مانند پخت نان و آشپزخانه‌هایی که خدمات عمومی می‌دهند و آرایشگاه‌ها و خیلی از این فضاها در واقع باید یک تغییر و تحولی به کار ببندند و زیرساخت‌ها باید به گونه‌ای باشد که اگر آلودگی منتشر شد از مجرای آنها گسترش پیدا نکند. مطلب مهمتر در بحث آموزش، افزایش آگاهی و اطلاعات عمومی در زمینه‌های انواع تهدیدات زیستی است که باید مورد توجه قرار بگیرد. تصمیم‌گیری درست و همکاری دستگاه‌های اجرایی برای جلوگیری از بروز هرگونه مشکل در این زمینه مسأله‌ای است که باید به آن توجه شود. نکته مهم آمادگی دستگاه‌های مربوطه است. به هر حال ما در برابر بحران‌های طبیعی مثل زلزله مانورهای زیادی را در شهرها به خصوص شهرهای بزرگ شاهد بوده‌ایم که برگزار شده، اما در خصوص مخاطرات زیستی کمتر این اتفاق رخ داده است، که در یک فضای عمومی و یک فضای تجمعی دستگاه و نهاد، بحث آلودگی رزمایش اجرا بشود. و سبب این بشود که اشکالات آن سیستمها مشخص گردد. اقدامات دستگاه‌ها هماهنگ شود که اگر در يكي از نقاط شهر وضعیتی رخ داد شهرداری منطقه یا ناحیه یا شهرداری شهر در واقع چگونه امکانات را بسیج کند، تشخیص بدهد و رصد بکند اگر تخلیه جمعیت نیاز دارد چگونه صورت بگیرد و اگر امکاناتی باید به سمت آن منطقه گسیل شود چگونه منتقل بشود. چه اقداماتی را در واقع باید بخش‌های خود شهرداری دنبال کنند و چه اقداماتی را دستگاههای معین مستقر به در شهر باید به کار ببندند تا در آن رخداد احتمالی فائق شوند.

مطلب بعدی هم بحث آموزش و آگاه‌سازی است که به خصوص برای نهادهایی که مدیریت شهری را بر عهده دارند در واقع به نظر می‌رسد که بیشتر اثرگذار خواهد بود که مدیرانش نسبت به مسأله آگاه بشوند و مسائل را دنبال کنند. طرح رزمایش و آمادگی شهروندان و مدیران شهری و اینکه اگر خدای نکرده رخدادی صورت گرفت، باید صحنه مدیریت شود آن ایمنی لازم برای ساکنان آن منطقه فراهم شود. مسأله بعدی مسأله گسترش ارائه خدمات غیر حضوری هم به نظر می‌رسد که در این سال‌ها پيشرفت خوبي داشته كه بايد کامل‌تر و فنی‌تر گردد.

 فرهنگ ايمني: نقش شهرداری‌ها و دهیاری‌ها در این آمادگی‌ها کدام است؟

دكتر سيد جواد هاشمي فشاركي: شهرداری‌ها و دهیاری‌ها در این آمادگی‌ها نقش محوری و هدایتگری و تاثیرگذاری دارند. لازم است دستورالعمل برای ایمن‌سازی زیر‌ساختها در برابر مخاطرات زیستی، دستورالعمل آمادگی شهرداری‌ها و دهیاری‌ها برای رخدادهای احتمالی زیستی، تهیه کرده و ابلاغ گردد و نهادهای مسؤول نیز نظارت نمایند. دوره‌های آموزش و آگاه سازی تخصصی و عمومی برگزار کرده و طرح رزمایش و آمادگی تهیه و اجرا نمایند. همچنین بستر ارایه خدمات غیرحضوری را گسترش و کارآمد سازند. خیلی برنامه‌های متنوعی که بایستی با تلاش بخش‌های مختلف شهرداری‌ها و دهیاری‌ها تهیه و اجرا شود.

ان شالله با خرد جمعی و اهتمام همگانی و عنایات الهی مخاطرات زیستی و محیطی به صفر میل پیدا کند و جامعه مان به سمت اهداف متعالی در گام دوم انقلاب نایل گردد.