مهندسی رزمی به شاخه‌ای از مهندسی گفته می‌شود که : در صحنه عملیات نظامی و رزم، یگان های مانوری و رزمی را با تخصص خود پشتیبانی می نماید. از جمله این اقدامات شامل آماده سازی نقاط استقرار و تجمع، احداث پناهگاه ها و کمک به تسهیل و تحرک در جابجایی یگان های خودی و متقابلاً اقدامات ضد تحرک برای واحدها و یگان های دشمن می باشد. که از قدمت زیادی برخوردار است .

• تاریخچه مهندسی نظامی

تاریخچه مهندسی نظامی به صورت اجمال به ادوار باستان بر می گردد. در ارتش کشورهای عهد عتیق که در حوزه ی مدیترانه قرار داشتند، گروه های ویژه ای بودند که برای انجام وظایف مربوط به ساختن استحکامات، محاصره و پل سازی تحت فرماندهی مهندسان نظامی فعالیت می کردند. شهر فلسطینی اریحا، قدیمی ترین مکان استحکام یافته در تاریخ به شمار می رود؛ دیوارهای دژمانند آن در سطح فنی بسیار بالایی ساخته شده است و حدود ۸۰۰۰ سال پیش از میلاد بنا شد. در قرن پنجم پیش از میلاد، یونانیان از منجنیق و دژکوب استفاده می کردند. در سال ۵۱۴ پیش از میلاد، داریوش پادشاه ایران، یک پل شناور به طول ۷۰۰ متر بر روی تنگه بسفور در ترکیه امروزی بنا کرد.

اسکندرکبیر در جریان جنگ های خود در هند (سال ۳۲۷ پیش از میلاد) توسط افرادی همراهی می شد که قطعات ساخت پل را حمل می کردند. این اولین مورد از این نوع بود که در تاریخ ثبت شده است.

مهمترین کارهای مهندسی نظامی در ادوار باستان متعلق به رومی ها بود. آنان با در خدمت داشتن علم به فن آوری نظامی جنبه ی کاربردی دادند. آنان که سازمان دهندگانی پراستعداد بودند، در ارتش خود یک سپاه مهندسی بسیار پیشرفته بوجود آوردند. در سال ۲۳۰ پیش از میلاد، کلیه ی افسران مهندسی، برای آموزش پیرامون ساخت و به کارگیری ماشینهای ویژه ی دفاع و محاصره، راه سازی، پل سازی و ساختن موانع و استحکامات به مدرسه ی فنی فرستاده می شدند. این کارها به وسیله ی واحدهای ویژه صورت می گرفت که در سرتاسر امپراتوری رم به ویژه در ایالت گالیا، ژرمینا و بریتانیا در شمال آلپ به کار گرفته شده بودند. وظایف اصلی آنان شامل ساخت اردوگاه های استحکام یافته، ساخت راه و پل و مستحکم ساختن خطوط مرزی می گردید.

• برخی اقدامات مهندسی در صدر اسلام

در مدینه منوره پیامبر مکرم اسلام (ص) دستور داده بود که گروهی وظیفه خاصی را که امروزه به آن مهندسی رزم میگوییم، برعهده داشته باشند. از وظایف و مأموریت های آنان می توان به حفر خندق در برابر دشمن  در جنگ های دفاعی اشاره کرد که نمونه آن غزوه خندق بود. اعراب در عصر جاهلیت با خندق آشنایی نداشتند و برای نخستین بار توسط رسول خدا ((ص) و آن هم با راهنمایی سلمان فارسی چنین کاری انجام شد. جنگ های عصر جاهلیت، مبتنی بر جنگ و گریز و تهاجم بود و آنان با جنگ های دفاعی آشنا نبودند. از دیگر وظایف این رسته، ایجاد موانع بر سر راه دشمن از جمله «حسک الشائک» یا مثلثات بود. حسک الشائک تکه های آهنینی بودند با سرهای برنده و تیز به صورت مثلث که در زمین کاشته می شدند و یک سر آن بیرون بود. بُرندگی آنها باعث می شد تا پاهای سواره نظام و پیاده نظام دچار آسیب شود. پیامبرمکرم اسلام (ص) در هنگام محاصره طائف از این تله ها استفاده کردند که تا آن هنگام در میان اعراب رواج نداشت. اگر بخواهیم با سلاح های دفاعی امروزین آن را مقایسه کنیم، می توان گفت کاربردی چون مین ضد نفر داشته است. سایر وظایف این رسته، پر کردن خندق ها، از بین بردن موانع ایذایی دشمن در راه ها و فراهم ساختن امکان عبور سپاه خودی بود. همچنین ایجاد شکاف در حصارها مثل آنچه در غزوه خیبر و طائف انجام شد و نیز برپایی اردوگاه ها و مناطق استقرار و فرود سپاه اسلام، پادگان های مرزی و نظامی در مسیرهای مختلف، ساختن پل ها و راه های مناسب عبور لشکریان و تخریب امکانات طبیعی مورد استفاده دشمن از دیگر وظایف آنان بود.

• جنگ های جهانی اول و دوم

«در جنگ جهانی اول(۱۹۱۸-۱۹۱۴) وظایف و تجهیزات نیروهای مهندسی کلیه ی دولت های متخاصم، به نحو قابل توجهی تغییرکرد. استعداد این نیروها در طی دوره ی بسیج نیروها، به طور متوسط حدود ۴ برابر افزایش یافت ( از ۲۰۰۰ به ۸۰۰۰۰ نفر در ارتش امپراتوری آلمان). بنابراین، گروه های شعله افکن و مین پرتاب کن و نیز نیروهایی برای جنگ گاز به وجود آمدند. گروه های مین گذار برای انجام عملیات مین گذاری در زیر زمین فعال شدند. به علاوه تعداد زیادی از گردان های ساختمانی در مناطق عقبه مورد نیاز بودند. همکاری نزدیکی بین واحدهای پیاده نظام و مهندسی در عملیات تدافعی و تهاجمی وجود داشت. این امر، به تشکیل گردان های تهاجمی منجر گردید که قرار بود با انجام حملات ناگهانی با پشتیبانی قدرتمند مین پرتاب کن ها یا گرفتن عوارض کلیدی زمین از دست دشمن، در مواضع دشمن رخنه کنند. عملیات ساخت موانع و احداث مواضع استحکام یافته، اهمیت قابل ملاحظه ای یافت. موانع سیمی وسیع و مین های ضدنفر، برای بهبود بخشیدن دفاع، مورد استفاده قرار می گرفت. اما اینها تحرکات نیروهای خودی را نیز محدود می ساختند. در سال ۱۹۱۸ از مین های ضد تانک علیه تانک های بریتانیایی برای نخستین بار استفاده می شد. این مین ها به وسیله ی مهندسان سلطنتی بریتانیا ساخته شده بودند.

در فرانسه، مهندسی نظامی مبتنی بر مفهومی کاملا تدافعی بود که منجر به ساختن خط ماژینو شد؛ یعنی استحکاماتی در دهه ۱۹۳۰ در طول مرز فرانسه و آلمان ساخته شد که شامل یک سیستم موانع انعطاف ناپذیر و پلکانی از سنگرها و موانع سیمانی تقویت شده و موثر در برابر خودروها بود. در جریان ساختمان این خط دفاعی، از نخبگان مهندسان و هنگ های متعدد فرانسه استفاده شد.

ارتش آلمان مسیر متفاوتی را طی کرد. مقررات ارتش(فرماندهی و کنترل نیروها) که در سال ۱۹۳۳ منتشر شد، برای نخستین بار وظایف رسته های مختلف ارتش را در نبرد مشخص کرد. سازمان مهندسی آلمان با این مفهوم کلی تطبق داده شد. مهندسان، به مهندسان زرهی، کوهستانی، هوابرد، راه آهن و ساختمانی و نیز نیروهای ساختمان تقسیم می گردیدند. بخش های ستاد مهندسی دیگری در سطوح ارتش و گروه ارتش شکل گرفت. با آغاز جنگ جهانی دوم، در سال ۱۹۳۹، گردان مهندسی فعال گردید. سازمان کارگران غیرنظامی با سرویس ملی کارگران در پشتیبانی از واحدهای مهندسی به کار گرفته شدند. در جریان جنگ، قدرت های متفق (ایالات متحده، بریتانیا و اتحاد شوروی) به طور فزاینده ای مفهوم آلمانی مأموریت و سازمان مهندسی را درک کردند. به علاوه، وظایف جدیدی برای نیروهای مهندسی متفقین بوجود آمد: احداث و اصلاح تاسیسات بندری موقت، پس از عملیات فرود در آفریقا، اقیانوس آرام و اروپا برای تضمین جریان تدارکات از ایالات متحده، نصب سیستم خط لوله، ساخت انبارهای نگهداری تانک ها و فرودگاه های رزمی. در طی سال های پایانی جنگ، مهندسان آلمانی به طور انحصاری برای عملیات ساخت موانع، میادین مین، تخریب و انهدام جاده ها، پل ها و خطوط راه آهن به کار گرفته شدند. تکنولوژی نظامی، بیش از پیش نقش مهمی را در انجام وظایف مهندسی با کلیه ی نیروهای دخیل در جنگ بازی کرد. مهندسان مجهز به نفربرهای زرهی، برای حفاظت از نیروها، وسایل پل زنی زرهی برای حفظ تماس با عناصر پیشرو حمله، تجهیزات پل سازی نظامی، قایق های تهاجمی و ویژه فرود، راه آهن های صحرائی، جرثقیل، بلدوزرهای زنجیردار، مین های ضد تانک و ضد نفر و خرج های دارای شکل خاص و تجهیزات مین یابی و مین روبی گردیدند. به علاوه، انواع بسیار گوناگونی از ماشین آلات ساختمانی و عمرانی برای احداث استحکامات صحرائی و پناهگاه ها برای حفاظت در برابر آتش دشمن وجود داشت.

درارتش نوین ایران نیز واحد مستقلی برای مهندسی وجود داشت. پس از شروع جنگ تحمیلی، باتوجه به اینکه عراق، با امکانات و تجهیزات زیاد و حمایت های فراوان کشورهای دنیا، وارد جنگ با ایران شد، ضرورت فعالیت های مهندسی به حدی بود که با واحدهای مهندسی ارتش تامین نمی شد، لذا جهاد سازندگی، سپاه و ستاد جنگ های نامنظم وارد این عرصه شدند. با گذشت زمان و مشخص شدن اهمیت مهندسی رزمی، واحدهای مهندسی رزمی نیز توسعه یافته و امکانات بیشتری به آنها اختصاص می یافت. همچنین هرچه از جنگ می گذشت، تجربه در زمینه ی مهندسی رزمی افزایش یافته و خلاقیت های بیشتری در این زمینه، بروز می کرد.

• برخی از سوابق مهندسی رزمی در ایران

. در سال ۵۱۴ پیش از میلاد، داریوش پادشاه ایران، یک پل شناور به طول ۷۰۰ متر بر روی تنگه بسفور در ترکیه امروزی بنا کرد.

اسکندرکبیر در جریان جنگ های خود در هند (سال ۳۲۷ پیش از میلاد) توسط افرادی همراهی می شد که قطعات ساخت پل را حمل می کردند. این اولین مورد از این نوع بود که در تاریخ ثبت شده است.

خوارزمشاهیان هنگام یورش بیگانگان با شکستن سدهایی که بر روی رودخانه جیحون بسته بودند، آب را در زمین رها می کردند و بدین ترتیب زمین های آب گرفته، مانع پیش روی بیگانگان می شد. این ویژگی سبب شد که خوارزمشاهیان برای مدت ها استقلال خود را حفظ نمایند.

یکی از ابتکارات جنگی در زمینه معبر، در جنگ ایران و هندوستان توسط نادرشاه بود. “ملیسون ” در کتاب “تاریخ افغانستان از ابتدا تا آغاز جنگ ۱۸۷۸ ” اشاره کرده است در این لشگرکشی نادرشاه برای عبور از قوای ۲۰۰۰۰ نفری ناصرخان، حکمران کابل که ماموریت حفاظت از تنگه و دهانه خیبر را داشتند ، تصمیم گرفت از همین گذرگاه صعب العبور، دهانه خیبر را دور بزند و ناگهان از پشت خطوط دفاعی ناصرخان سردرآورد. برای این کار دستور داد یک عده از کارگران یگان های پشتیبانی از قسمت کناره های مسیر به ترمیم آن برای عبور نیروها مشغول شوند تا معبری ایجاد گردد و سپس او توانست قوای خود را از این معبر با تلاش و زحمت زیاد عبور دهد و در سپیده دم خطوط دفاعی ناصرخان را در هم بشکند. به این ترتیب قوای ناصرخان از دو طرف تنگه تحت فشار و تیراندازی قرار گرفتند و سرانجام تنگه خیبر به دست نیرو های نادر شاه افتاد.

• مهندسی رزمی در دوران دفاع مقدس

در ابتدای دفاع مقدس ، وضعیت مهندسی رزمی از لحظات نیروی انسانی و ماشین آلات و تجهیزات بسیار ضعیف بود ولی به مرور با ایمان ف انگیزه و فداکاری جهادگران ، اقدامات شگرفی که در دنیا سابقه نداشت ، مثل پل خیبر و بعثت و….صورت گرفت . که در نوشتار جداگانه ای به آن پرداخته شده است.

• مهندسی رزمی پس از دفاع مقدس

پس از جنگ تحمیلی اقدامات بسیار بی نظیری در خطوط مرزی وعقبه و نیز شهرهای موشکی و پناهگاه سازی وغیره صورت گرفته است . که در نوشتار جداگانه ای به آن پرداخته شده است.

• مهندسی رزمی نوین

انقلاب فرانسه در سال ۱۷۸۹ م پایان بخش عصر ارتش های ثابت بود. ارتش های مردمی که مبتنی بر خدمت نظام اجباری بودند، جایگزین آنها شدند و بنابراین پرسنل بیشتری در اختیار داشتند. کنوانسیون ملی فرانسه در سال ۱۷۹۰ م سپاه مهندسی را به عنوان رسته ی جداگانه ای از ارتش تشکیل داد. در سال ۱۷۹۳ میلادی به هر لشگر، یک گروهان مهندسی اختصاص داده شد و در سال ۱۸۰۰ میلادی هنگامی که پست ژنرال مهندسی به وجود آمد، مهندسان فرمان فنی خاص خود را دریافت کردند.

پروس نیز مسیر مشابهی را طی کرد. در سال ۱۸۰۹ میلادی در نتیجه ی برنامه ی سازماندهی مجدد ارتش، در طی یک فرمان سلطنتی شاه، افسران مهندسی، سازندگان پل های شناور قایقی، نقب زنان و مین گذاران در یک رسته قرار گرفتند و آنها را تحت فرماندهی مستقیم ستاد کل قرار داد.

در ایالات متحده، پس از یک دوره ی کوتاه، تشکیل رسته مشترک توپخانه در سال ۱۷۹۴ م ، سپاه مهندسی ارتش آمریکا در سال ۱۸۰۲ تأسیس شد. علاوه بر ساختن استحکامات و انجام خدمات مهندسی در میدان نبرد، این سپاه وظایف مهندسی راه و ساختمان از جمله مساحی راه ها و کانال های ملی و طراحی پل ها، فانوس های دریایی و تعداد از ساختمان های نظامی و دولتی (برای مثال آکادمی نظامی آمریکا در وست پوینت و گندب کاچیتول در واشنگتن دی سی) را نیز به عهده گرفت. هنگامی که خدمات توپوگرافی در سال ۱۸۱۳ در سپاه مهندسی ادغام گردید، وظیفه ی تهیه ی نقشه های سرزمین ایالات متحده نیز به مهندسان این سپاه واگذار شد. در سال ۱۸۱۹ سپاه مهندسی در نخستین اردوکشی ها برای کشف غرب شرکت کرد. بدین ترتیب پس از گذشت ۳۰۰ سال تحول تاریخی، مهندسی نظامی به مأموریتی تبدیل شد که به یک رسته ی خاص در کلیه ی ارتش ها واگذار گردید. رسته ای که همچنان با طرح ریزی استحکامات و در جریان جنگ های قرون ۱۹ و ۲۰ به تحول خود ادامه داد.

• سخن پایانی

مهندسی رزمی یک حوزه تخصصی از بخش دفاغی بوده و در بسیاری از موارد دارای کارکرد چندگانه می باشد. واز اهمیت بسیار زیادی برخوردار بوده و ارتقای آن به ارتقای تقویت دفاعی و پدافندی ومدیریت بحران کشور کمک می کند. وضرورت دارد همواره با دانش روز اشنا بوده و از ماشین آلات و تجهیز کافی برخوردار بوده و اماده برای واکنش در شرایط اضطراری باشد.