آنچه را که در آیات و روایات در مورد مسکن و معماری ساختمان آمده است شامل دو بخش مسایل موقعیت و همسایگی و دیگری در خصوص چگونگی خود مسکن و معماری ساختمان  باز می گردد. در این نوشتار سه شرط اساسی در خصوص منطقه مطلوب برای سکونت بر اساس روایات اسلامی نقل شده و لازم است در انتخاب مسکن و واحد مسکونی در نظر گرفته شود ، تبیین گردیده است :

 ·       مقدمه

در مورد موقعیت منزل مسکونی روایاتی نقل شده است که به اختصار به توضیح آن خواهیم پرداخت.پیشاپیش ذکر این نکته ضروری است که این بحث به مباحث اجتماعی و فرهنگی فراوانی مربوط است که پرداختن بدان ما را از چارچوب بحث خارج می کند. در این مبحث تنها به ذکر نمونه هایی از احادیث بسنده می کنیم تا نمایانگر دیدگاه کلی دین مبین اسلام به محیط و موقعیت مسکن باشد.

امام صادق(ع) از جد بزرگوارش امیرالمومنین(ع) روایتی نقل فرموده است که در عین اختصار نکات جالب وارزنده ای را در بردارد: “برای خانه شرافتی است و شرافت آن به حیاط وسیع و همراهان صالح و نیکوکار است و برای خانه برکتی است و برکت آن خوبی محل و بزرگی حیاط و برخورد نیکوی همسایگان است.” عن الصادق(ع) عن علی(ع) قال: ان اللدار شرفاً و شرفها الساحه الواسعه و الخلطاء الصالحون و ان لها برکه و برکتها جوده موضعها وسعه ساحتها و حسن جوار جیرانها([۱])

در این روایت به دو نکته در باب محل منزل بر می خوریم: در یک جا به خوب بودن محل(= جوده موضعها) اشاره می شود و در جای دیگر به خوبی رفتار همسایگان (= حسن جوار جیرانها)

در روایت دیگر امام صادق (ع) به خصوص بر ویژگی زمین و مناسب بودن آب وهوا تاکید می کنند: ” محل سکونت تنها با سه چیز پاک و آلوده می شود: هوای پاک، آب زلال و خوشگوار و زمین پستی که میان دو بلندی باشد.” عن الصادق(ع) قال : لا تطیب السکنی الا بثلاث: الهواء الطیب و الماء الغزیر العذاب و الارض الخواره([۲])

ازاین روایت نیز دو ویژگی استنباط می شود: یکی، آب و هوای پاک و پاکیزه و دیگری ویژگی خاص زمین مسکونی. از احادیث یاد شده و دیگر احادیثی که در این خصوص آمده است می توان دریافت که اولیای دین- علیهم السلام- منطقه مطلوب برای سکونت را دارای سه شرط اساسی می دانند.

 ·        الف  – خصوصیات زمین و محل احداث ساختمان

چنان که در روایات اول دیدیم، زمین مسکونی باید مناسب برای احداث بنا باشد. قاعده ی کلی در روایت آمده است(جوده وضعها) اما مصادیق و موارد آن را باید به درستی شناسایی کرد.بدیهی است که تشخیص مصادیق در این گونه امور به عهده ی دین نیست بلکه باید با کارشناسی دقیق ویژگی های آن را استخراج کرد.

نکته ی مهم همین جاست که اسلام ما را به انتخاب درست و مناسب فرامی خواند و یادآور می شود که زهد و رستگاری با حفظ جان و تن بهره گیری معقول و مشورع از مواهب طبیعی منافات ندارد.

اما در روایت دوم صریحا به یکی از ویژگی های زمین اشاره شده است و بهترین موقعیت را ” زمین پستی که در بین دو بلندی باشد” معرفی کرده اند.

البته زمین مسکونی ویژگی های دیگری نیز باید داشته باشد.ساختن خانه در مناطقی که در معرض زلزله، سیل و طوفان باشد، ممنوع است.

زمین هایی که به نظر کارشناسان شرایط لازم را برای احداث بنا ندارند و احتمال تخریب خانه در آن هست سکونت در آن ها از نظر اسلام مکروه بلکه در مواردی حرام است.

احداث بنا در زمین دیگران یا در زمین هایی که مالک آن معلوم نیست مجاز نمی باشد.

به طور کلی هر گونه تصرف در زمین دیگران بدون اذن مالک حرام و موجب ضمان است. حتی در زمین های مشاع و مشترک ؛ هیچ یک از سهامداران حق تصرف در هیچ نقطه از زمین را ندارند مگر آن که سهم هر کدام با تراضی افراز شده باشد.

از بعضی روایات استفاده می شود که ساختن بنا بر روی قبور مکروه است.

امام صادق فرمود : بر روی قبرها ساختمان نسازید و بر سقف های خانه تصویر نکشید که رسول خدا(ص) از این امور کراهت داشت. عن الصادق(ع) : قال : لا تبنوا علی القبور و لا تصور سقوف البیوت فان رسول الله(ص) کره ذلک([۳])

البته احکام دیگری در خصوص زمین مطرح شده است که به همین اندازه اکتفا می شود.

 ·        ب – شرایط جغرافیایی و آب و هوایی

چنان که اشاره شد ، اسلام استفاده از مواهب طبیعی را نه تنها منع نمی کند بلکه مسلمانان را به بهره برداری معقول و مشروع از نعمت های الهی فرا می خواند. قرآن کریم کسانی که زینت های الهی را تحریم می کنند مورد نهی و نکوهش قرار داده است.

{ای پیامبر} بگو : ” زیورهایی را که خدا برای بندگانش پدید آورده و نیز روزیهای پاکیزه را چه کسی حرام گردانیده؟” بگو: ” این {نعمتها} در زندگی دنیا برای کسانی است که ایمان آورده اند و روز قیامت {نیز} خاص آنان است” این گونه آیات را برای کسانی که می دانند به روشنی بیان می کنیم. قل من حرم زینه الله التی اخرج لعباده و الطیبات من الرزق قل هی للذین امنوا فی الحیوه الدنیا خالصه یوم القیامه، کذلک نفصل الآیات لقوم یعلمون([۴])

در روایت سابق دیدیم که امام صادق(ع) هوای پاکیزه و آب شرب گوارا را یکی از ویژگی های مسکن مناسب برشمردند. بنابراین از این روایت ایجاد فضای سبز در خانه را نیز می توان استفاده کرد. در سیره ی رسول خدا(ص) آمده است که آن حضرت گاه برای گردش به باغهای اطراف مدینه می رفت و هم ایشان می فرمود: نگاه کردن به سبزه و گیاه چشم را پرنور می سازد و غم را از دل می رباید.

البته آنچه گفتیم باید با احکام اسلامی در مقالات دیگر ارایه خواهد شد . مثلاً استفاده از آب و فضای سبز نباید موجب استفاده از فضا و امکانات زاید بر نیاز شود که یقیناً مورد نکوهش است. در جامعه ای که محرومان بی خانمان در آن فراوان اند، مدیران جامعه ی اسلامی حق ندارند از مسکن و امکانات زیاد برخوردار باشند و باید همچون اقشار کم درآمد و یا دست کم مثل طبقات متوسط جامعه زندگی کنند. به هر حال قاعده اولیه در مسکن این است که در حالت عادی از شرایط اقلیمی و جغرافیایی مطلوب بیشترین بهره برداری صورت گیرد.

 ·        ج – شرایط اجتماعی و فرهنگی

مهمترین شرطی که اسلام برای محیط زندگی مطرح کرده است ویژگی های اجتماعی و فرهنگی است. دانش جامعه شناسی امروزه ثابت کرده است که فرهنگ جامعه و محیط تا حدود بسیاری بر فرد تاثیر دارد،از این رو در نصوص دینی بر سالم بودن محیط زندگی و صادق بودن دوستان و هم نشینان تاکید فراوان شده است. از نظر اسلام اگر شخصی در بلاد کفر یا در منطقه غیر دینی زندگی می کند و از دین و اخلاق خود و خانواده اش بیمناک است باید از آن دیار هجرت کرده و در سرزمین های اسلامی و سالم اقامت گزیند. در یک کلام، جو فرهنگی و شرایط جامعه ای که انسان در آن زندگی می کند کمال اهمیت را دارد و از این رو باید در انتخاب مسکن و محل احداث بنا، به این نکته توجه کافی مبذول داشت.

برای روشن شدن اهمیت این موضوع به چند حدیث اشاره می کنیم. ائمه علیهم السلام از مصاحبت و هم نشینی با گروه هایی از مردم نهی کرده اند که به پاره ای از آن ها در روایت زیر اشاره شده است، از جمله بدعتکاران، شراب نوشان، قماربازان، شاعران بد دهان، نوازندگان، یهود و نصاری و کسانی که از دنیا و آخرت آنان سودی نمی برند و … به احادیث زیر توجه فرمایید:

در وصیت پیامبر(ص) به علی (ع) آمده است :” ای علی ! هر کس که از دین و دنیایش سودی به تو نرسد در همنشینی اش خیری برای تو نیست و آنکس که تو را سود نرساند، تو را نیز با او کاری نباشد و حق اکرامی بر تو ندارد.” فی وصیه النبی(ص) لعلی(ع) قال : یا علی(ع) من لم تنتفع بدینه و لا دنیاه لا خیر لک فی المجالسته و ممن لم یوجب لک فلا توجب له و لا کرامه([۵])

 ·        سخن پایانی

از این روایت در مجموع می توان دریافت که مسکن مورد انتخابی انسان باید در چه محیط و شرایطی باشد. لذا مسئولان شهرسازی ، برنامه ریزان ، طراحان شهری و مجریان مجتمع های مسکونی بایستی علاوه برمسایل فوق ، توجه داشته نمایند که ساخت مسکن در مناطق بد نام یا سپردن واحد های مسکونی به افراد ناباب به طوری که بر فضای عمومی شهر یا مجتمع غلبه کنند از نظر اسلام مشروع نبوده و موجب آلوده ساختن اخلاق اجتماعی است.

ازآنجا که مسکن یکی از موضوعات مهم و تاثیر گذار در سبک زندگی اسلامی بوده  و با توجه به اینکه زمان زیادی از عمر انسان در آن وتردد بدان سپری میشود ، لذا لازم است ، در مکان یابی خرید و اجاره مکان مسکونی مناسب منظور نظر قرار گیرد .