فعالیتها وموضوعات مهندسی رزمی ، اقدامات بسیار مهم واثر گذاری بوده ؛ که در طول هشت سال دفاع مقدس در حوزه مهندسی رزمی وبخصوص در عملیات بزرگ والفجر هشت انجام پذیرفته است . دامنه ومیزان این فعالیتها بسیار زیاد و گسترده است . در این نوشتار اقدامات شاخص مهندسی‌رزمی در عملیات والفجر هشت تبیین شده است:
مهندس عبدالامیر ابراهیمی – دکترسید جواد هاشمی فشارکی
الف- اهمیت پل بعثت
برای پی بردن به اهمیت پلی که نیروهای مهندسی‌رزمی روی رودخانه خروشان اروند نصب کردند، از جمله باید به خود رودخانه و سختی نصب پل روی آن توجه شود.
در میان تاکتیک‌های مختلف عملیاتی و شیوه‌های گوناگون رزم، عملیات آبی – خاکی خصوصاً عبور از رودخانه پیچیده ترین نوع تحرکات نظامی است، آن هم در رودخانه‌ای با مشخصات اروند که دارای جریان جزر و مد شدید در ساعات شبانه روز است. عرض رودخانه بین ۵۰۰ تا ۲۰۰۰ متر متغیر است و همچنین آغاز و پایان جزر و مد. دارای مشخصات ویژه‌ای میباشد، چنانچه در یک زمان شدت جریان آب در ساحل، وسط، سطح و عمق رودخانه متفاوت است. لازمه عبور از چنین رودخانه‌ای انجام محاسبات دقیق بر روی جریانات آب، اتخاذ تاکتیک‌های مناسب در عبور نیروی پیاده و شکستن خط، طراحی عبور وسایل سنگین، ساحل سازی برای نقل و انتقالات و نصب پلهای مناسب را می‌طلبید و این امر با توجه به حساسیت‌های عملیات نیاز به دقت و رعایت حفاظت، توأم با سرعت عمل داشت. (درودیان، ۱۳۹۱، ص ۱۷۸)
جنبهی دیگر اهمیت پل بعثت به هم ریختن معادلات ارتش عراق بود. ارتش بعثی با دیدگاه کلاسیک خود، اجرای عملیاتی گسترده و مهم از سوی قوای ایران را با عبور از مانع طبیعی اروندرود در این منطقه، تصور نمی‌کرد. گفتنی است که در تهاجم ارتش بعثی به سرزمین‌های خوزستان، هیچ گاه قوای صدام نتوانستند از اروندرود عبور کنند یا روی آن پل احداث نمایند. حتی در زمانی که آبادان را به محاصره خود در آوردند، تمام تلاش آنها بر عبور از رودخانه کارون و تصرف آبادان از طریق شمال آن شهر متمرکز بود. چنانچه ارتش بعثی امکان زدن پل روی اروندرود را در توان خویش می‌دید می‌توانست از سمت جنوب نیز شهر آبادان را مورد تهاجم قرار داده و اشغال آن را تسهیل نماید. حتی زمانی که با اجرای عملیات بیت المقدس، خرمشهر به محاصره رزمندگان اسلام درآمد، ارتش بعثی از تدارک نیروهای خود در خونین شهر از طریق اروندرود مأیوس بود و نتوانست اقدام موثری را در این زمینه انجام دهد.
بنابراین فرماندهان یگانهای مستقر دشمن در این ناحیه، حداکثر احتمال یک تک نفوذی و یا اجرای عملیاتی محدود را از سوی رزمندگان اسلام در این منطقه میدادند. آنها تصور می‌کردند که پس از چنین عملیات محدود و تهاجم کم اهمیت و گرفتن سر پلی کوچک، قوای ایرانی به مواضع خود باز می‌گردند.
در یکی از اسناد به دست آمده از محل قرارگاه لشکر ۲۶ ارتش بعثی در جریان عملیات والفجر ۸، نامه‌ای از فرمانده تیپ ۱۱۱ به فرمانده سپاه هفتم ارتش عراق مشاهده شد که در آن فرمانده تیپ در گزارش خود نوشته بود که ۴۰۰ دستگاه لودر، بولدزر و کامیون ایرانی در حال اجرای فعالیت‌های مهندسی در میان نخلستان‌های اطراف اروند رود هستند. او با ذکر قرائن و شواهدی که از مشاهده فعالیت‌های گوناگون رزمندگان اسلام جمع بندی کرده بود، به این نتیجه رسیده بود که ایرانی‌ها می‌خواهند در اینجا عملیات نمایند، ولی ماهر عبدالرشید فرمانده سپاه هفتم در جواب وی نوشته بود که ایرانی‌ها می‌خواهند ما را در منطقه آبادان و فاو فریب دهند و شما بیخود ترس در دل نیروها نیندازید، ما بهتر می‌دانیم که ایران کجا می‌خواهد عملیات انجام دهد. (دری، ۱۳۸۸، صص ۲۸ و ۲۹)
ب- ساخت پل
پل بعثت برای ایجاد ارتباط بین دو ساحل، در اروند رود احداث شد که با راکت هواپیما یا توپخانه قابل تخریب نبود. این پل در محلی از اروند که ۹۰۰ متر عرض و حداکثر ۱۲ متر عمق دارد ایجاد شد. (سرداری کرمانی، ۱۳۸۸، ص ۱۲۴)
پل با هدف دارا بودن خصوصیات زیر ایجاد شد:
۱) اجرای سریع.
۲) دارا بودن حداقل آسیب پذیری در مقابل حملات دشمن و از نظر خصوصیات فنی بتواند در برابر جریانهای متناوب ناشی از جزرومد رودخانه اروند مقاومت نماید.
محل مناسب برای اجرای این طرح، در بین دو نهر قابل قایق رانی نهر حاج محمد و عرفی انتخاب شد. زیرا این محل از منطقه عملیاتی نسبتاً دور بوده و پروازهای دشمن در این منطقه کمتر از سایر خطوط بود، هم چنین به شهر فاو نیز نزدیک بود.بعد از انتخاب محل پل، مساله ایجاد کارگاه جهت انجام کارهای مقدماتی روی لولهها، مطرح شد. کارگاه در کنار نهر حاج محمد حدود۵۰۰ تا ۸۰۰ متری محل اجرای پل انتخاب شد و محل دیگری نیز در کنار رودخانه عرفی پیش بینی شد تا در صورتی که محل کارگاه در نهر حاج محمد مورد حمله دشمن قرار گرفت بتوان از نهر عرفی استفاده نمود.
روز بعثت حضرت رسول مطابق با دوشنبه ۱۷/۱/۶۵ اولین روز استقرار در منطقه بود. جهت به دست آوردن پروفیل عرضی رودخانه دو مرتبه بعد از شروع اجرائی پل، دستگاه اکوسانه آورده شد و پروفیل عرض رودخانه در دو طرف پل به دست آمد.
سیستم سازه پل از نظر قرارگرفتن لولهها در مقطع رودخانه بر روی هم طوری است که بهترین توزیع بار از قطعات بالایی به پایین صورت میگیرد و مقاومترین شکل شبکهای را به وجود میآورد. اتصال لولههای هر ردیف به یکدیگر به وسیله اتصالات گوشوارهای است که به وسیله پین متصل میشود و هر لوله بین دو لوله پیوند و ایستائی لازم را به وجود میآورد. برای اطمینان از این که لولهها روی مسیر مشخص شده قرار گرفتهاند شمعهایی کوبیده شده و لولههای اول به آن جوش گردیده است. (سند شماره ۱۲۶، ص ۴)مقاومت لولهها در مقابل جریان آب در دو زمان بایستی مورد بررسی قرار میگرفت: یکی زمانی که لولهها شناور بودند، دوم زمانی که لولهها روی هم قرار میگرفتند.از آنجایی که پل بین دو کشتی غرق شده قرار گرفته بود که قسمتهای فلزی آن دو کشتی نزدیک پل، بالاتر از سطح پل بود و با توجه به این که سیستم رادار هدفش را روی قسمت فلزی میزان میکند، حملات احتمالی دشمن به دو کشتی طرفین پل اصابت مینمود.
ج- مراحل ایجاد پل:
در ابتدای کار از طرح لولههای پنج تایی که به هم جوش شده بودند استفاده شد که به دلیل مقاومت کم برزنت‌های سر آنها، در نهر غرق شدند. با توجه به تجربه به دست آمده که برزنتها مقاومتر باشند و دیگر اینکه باید کشندههای قوی داشت طرح پنج لولهای به یک لولهای تغییر پیدا کرد و یک لولهای را که بدون اتصالات بود را بعد از جوشکاری و متصل کردن به قطعات اولیه در محل پل غرق نمودند و اولین قطعه شناور پس از سه مرتبه روبه رو شدن با مشکلات در ۲۳/۲/۶۵ ساعت۱:۳۰ دقیقه بعد از ظهر آب اندازی شد و یک ساعت بعد نصب گردید و کلمه الله اکبر که روی آن نوشته شده بود در راستای کربلای امام حسین(ع) قرار گرفت و نویدی بود برای تداوم حرکت راهیان کربلا. بدین ترتیب قطعات تکی با توجه به تجربیاتی که بعد از هرآب اندازی به دست میآمد با یک روتورک کشیده و نصب میشد، تا این که اولین قطعه گوشوارهای به منطقه رسید و نصب گردید و سپس تجربه برای کشیدن دو لوله با یک روتورک به دست آمد که سرعت بیشتری داشت. افرادی که در این زمینه به طور شبانه روزی فعالیت می‌کردند گروهان قائم(عج) نامیده شدند.
اگر چنانچه لولهای در مسیر غرق میشد، محل لوله غرق شده را در نهر مشخص می‌کردند و در زمان جزر روی آن در صورت امکان میلهای جوش میدادند یا این که بویههای شناور سیاه رنگ را میبستند تا افراد گروه حمل در زمان حمل لولهها به آنها برخورد نکنند، که باعث غرق لولههای دیگر گردد.از جمله مشکلاتی که سبب بسته شدن دهانه لولهها میشد وجود جانوران ریز دریایی بود که به لوله میچسبیدند و باعث کم شدن قطر دهانه لوله میشدند که در حدود شش ماه بعد از تمام شدن احداث پل، حدود ۵ سانتی متر ضخامت دیواره لولهها بیشتر شد.
روزهای اول بعد از فتح فاو، عراق بارها سعی کرد راه های پشتیبانی رزمندگان را ببندد. به همین خاطر هواپیماها تمام پل های بهمنشیر که راه های ورود به جزیره آبادان و از آنجا به فاو بودند را از بین بُرد. هر تلاشی برای بازسازی با حملات جدید روبرو می شد. مهندسان جهاد تصمیم عجیبی گرفتند. سد زدن روی بهمنشیر.
بعضی ها که تصور می کردند که با احداث این سد خاکی، آبادان غرق خواهد شد با آن مخالفت کردند ولی مهندسان جهاد با محاسبات دقیق، محلی را انتخاب کردند که با احداث سد خاکی در آنجا، آب تا حدی بالا می آمد و دوباره به کارون برمی گشت و از طریق کارون به اروند می ریخت. سد ساخته شد و هواپیماها هم در ازبین بردن آن عاجز ماندند تا پشتیبانی فاو دچار وقفه نشود .کارشناسان وزارت کشاورزی مدت زمانِ احداث این سد خاکی را حدود ۶ ماه برآورد کرده‌بودند ولی این سد یا پل خاکی تنها در ۳۶ ساعت احداث شد. با پشته نمودن خاک چندین کمپرسی، بلدوزرها خاک را به‌یکباره درون رودخانه می‌ریختند تا خاک توسط جریان رود بهمنشیر بُرده نشود. احداث این جاده از دو سمتِ ساحل شرقی و غربی بهمنشیر صورت گرفت. انتخاب نوع خاک نیز در احداث سد موثر بود. این خاک با ظرایف مهندسی انتخاب و از فواصل دوری به منطقه حمل شد.
– پلهای احداثی بر روی بهمنشیر
باتوجه به بمباران هوایی پلهای رودخانه بهمنشیر توسط دشمن برای قطع ارتباط عقبه نیروهای رزمنده، چندین پل بر روی این رودخانه احداث شد که پل یا سد خاکی یازهرا(س) ( در یادداشت اقدامات شاخص مهندسی رزمی بدان پرداخته شده است) و پلهای احداثی زیر از آن جمله‌اند:
– احداث پل (به صورت پل خیبری) جهت عبور و مرور ماشین آلات سبک و سنگین بر روی بهمنشیر
– احداث پل ایستگاه ۱۳ جهت عبور و مرور ماشین آلات سبک و سنگین برروی بهمنشیر
– احداث پل دوبهای فیاضیه جهت عبور و مرور ماشینآلات سبک و سنگین برروی بهمنشیر
– احداث پل ایستگاه ۷ جهت عبور و مرور ماشینآلات سبک و سنگین برروی بهمنشیر
– احداث چندین پل دیگر برروی بهمنشیر
– پلهای احداثی بر روی کانال شهید ایوانی
پنچ پل لولهای در طول کانال شهید ایوانی (به شرح ذیل) احداث شد:
۱- احداث لولههای مدگیری در زیر جاده اسکله – این لولهها دریچههای کنترل آب میباشند که هنگام مد دهانه لوله باز شده و آب وارد کانال میشود و هنگام جزر مانع از خروج آب از کانال میگردد.
۲- احداث پل در کیلومتر ۳۰۰ + ۰۱ در برخورد با اولین جاده که بین نخلستانها میباشد.
۳- احداث پل در کیلومتر ۷۰۰ + ۰۱ در برخورد کانال (شهید ایوانی) با دومین جاده خاکی
۴- احداث پل در کیلومتر حدود ۶۰۰ +۰۳ در تقاطع ، کانال (شهید ایوانی) با جاده ام‌القصر- البحار
۵- احداث پل در کیلومتر ۵۰۰ + ۰۵ در محل تقاطع کانال با جاده فاو – بصره
پس از نصب پل اصلی بر روی اروند و حملات هوایی دشمن علیه آن جهت عدم تشخیص پل اصلی برای جلوگیری از کاهش تلفات و گمراه کردن دشمن، فرماندهان به این نتیجه رسیدند که باید پل کاذب در چند نقطه روی اروند رود نصب شود. ابتدا چند طرح در این رابطه ارائه شد ولی با توجه به جریان شدید آب تنها یک طرح مورد تصویب قرار گرفت .
پل فوق شامل سه قسمت می باشد:
الف- سطحه پل که شامل یک چهارچوب مستطیل شکل به ابعاد ۶*۲٫۵ متر میباشدو دارای مشخصات فنی است .
ب- شناور کننده پل که شامل شناورکننده سطحه ها از جنس فوم است که در زیر سطحه ها تعبیه می شود و شناور کننده کابل های مهار از جنس فوم(به شکل کروی) و پلی اتیلن (به شکل گلابی)
ج- مهارکننده پل شامل دو کابل سیم بکسل اصلی و کابل های فرعی است که با بستن کابل های فرعی به کابل های اصلی دوکابل اصلی را به هم نزدیک می کند. هر کابل فرعی شامل سه قسمت است ، دو قسمت فرعی در طرفین و یک کابل رابط در وسط مهار‌های اصلی که در عرض رودخانه کشیده میشود در دو طرف رودخانه به دو پایه(شمع) بسته میشود. قبل از روانه کردن کابل‌های اصلی برای شناور نمودن آن گوی‌های شناور به فاصله ۸ متری از هم به کابل متصل و همچنین کابل های فرعی در فواصل معین به کابل اصلی متصل میگردد.
سطحه ها را به جای کابل های رابط وسط به دو کابل فرعی کناره متصل می کنند . در پایان توری هایی را که بر روی سطحه ها تعبیه شده بود با برگ های نخل می پوشانند .
هرچه تجزيه و تحليل كرديم در نهايت ارتش به اين نتيجه رسيد كه با امكانات كنوني امكان عمليات وجود ندارد و اين ماموريت را سپاه به عهده گرفت و عمليات بسيار بزرگي بود و عبور از رودخانه اروند چيز ساده‌اي نبود، وقتي اين‌ها عبور كردند به هدف اينكه به سمت بصره بيان و خط پدافندي ايجاد كردند و براي اينكه مشكلات بعدي ايجاد نشه اومدند به موازات خط مقدم تعدادي كانال زدند كه هم در نهايت مي‌توانست از اروند در مواقع نياز آب انداخته بشود منتها چيزي كه فاو فرصت اجازه را به ما نداد استفاده از سلاح شيميايي بود. عراق اينقدر در فاو سلاح شيميايي استفاده كرده بود كه يادم مي‌آيد از دارخوين كه رد مي‌شديم بوش را احساس مي‌كرديم همه‌ي منطقه آلوده بود ولي شاهكار ديگه‌اي كه در اون عمليات بود زدن اون پل بود (پل بعثت) مي‌دونيد كه عرض رودخانه ۱۲۰۰ متر است پلي كه روي اين رودخانه اروند زده مي‌شد بايد يك پلي باشد عين كش كه بكشه باز شه ولش كني جمع شه چون در موقع جذر عرض رودخانه كاهش پيدا مي‌كند و در موقع مد افزايش پيدا مي‌كند مدام اين پل بايد بلند و كوتاه بشه اين بود كه در عمليات فاو هم خاكريز و كانال‌هاي بسيار زياد و حدود ۴۰۰ تا ۵۰۰ كمپرسي اونجا فعاليت مي‌كردند و فقط بخاطر استفاده از سلاح‌هاي شيميايي امكان ماندنش نبود و ما در درگيري يك جنگ نابرابر بوديم.
– خاکریزی که گارد ریاست جمهوری صدام را محاصره کرد
برادر نوری از فرماندهان گردان‌های مهندسی رزمی جهاد در اینباره میگوید: ” همچنین جهاد مازندران در حین عملیات والفجر ۸ در منطقه فاو موفق به احداث یکسری خاکریز در محورهای خطوط مقدم فاو-البحار، فاو-بصره و فاو-ام‌القصر میشود که به لحاظ حساسیت منطقه عملیاتی حائز اهمیت زیادی بود چرا که در روزهای اول تا سوم عملیات والفجر ۸ نیروهای پرتوان اسلام توانسته بودند دشمن را تا محورهای فوق به عقب برانند و دشمن نیز با چند لشکر زرهی و پیاده از جمله لشکر گارد ریاست جمهوری خود با پاتکهای سنگین سعی در بازپس گیری نقاط تسخیر شده داشت در این جهت مهندسی جهاد مازندران با همکاری مهندسی جهاد فارس اقدام به احداث خاکریزهایی به ارتفاع کم (بدلیل شرایط خاص منطقه برای پدافند) و جانپناه برای نیروهای رزمنده کردند که بسیار حیاتی بود و باعث تثبیت خطوط تسخیر شده شد. این خاکریزها نیز از جمله خاکریزهای مهمی بود که در عملیات والفجر ۸ احداث گشت.
– احداث مجدد خاکریزی که با گلوله‌های تانک دشمن صاف شده بود.
عملیات همچنان در گرماگرم خود ادامه داشت و هنوز رزمندگان به اهداف نهایی از پیش تعیین شده نومید بودند و جهادهای اصفهان و نجف‌آباد و فارس قدم به قدم با لشکرهای عمل کننده به احداث خاکریز مشغول بودند، یک شب جایی بود گارد صدام از محور تیپ قمر بنی هاشم (ع) وارد عمل شده بود. اینها حدود هشتصد متر خاکریز را با تانک صاف کردند و بعد از ظهر همان روز (روز چهارم) از قرارگاه اعلام شد که :
خاکریز جمهوری اسلامی همین خاکریز است اگر همین امشب این خاکریز احداث نشود و بالا نیاید عبور نیروهای بعثی از این گوشه و محاصره کلیه نیروهای ما و پس دادن شهر فاو را به دنبال دارد لذا ایثارگران جهاد اقدام به ترمیم و تکمیل آن نمودند.
– خاکریز سمت راست جاده فاو-بصره
مهندسی‌رزمی جهاد نجف‌آباد پس از فتح قرارگاه دشمن توسط لشکر نجف اشرف در سمت راست جاده آسفالت فاو-بصره موفق به احداث خاکریزی بطول ۱۰۰ متر با جاده گردید احداث این خاکریز که از ۵۰۰ متری سمت راست جاده فاو-بصره به‌طرف قرارگاه فتح شده شروع شد و جلوتر از خط مقدم قرار داشت و بدلیل تعییر مواضع خودی از شکل مقعر به شکل محدب زده شد. پیرامون شرایط و وضعیت احداث خاکریز فوق برادر موحد خواه فرمانده مهندسی جهاد نجف‌آباد میگوید:
فاصله ما با دشمن خیلی کم بود، زمین سخت باتلاقی بود یکی، دو تا از دستگاه‌ها در گل گیر کردند، یکی دیگر نیز توسط آر پی جی دشمن منهدم شد یکی از بهترین نیروها را که از مسئول تیم بود در اینجا از دست دادیم، دو نفر از بهترین راننده‌های بلدوزر نیز در آتش دشمن سوختند. در مجموع در احداث این خاکریز ۳ نفر شهید و ۵ نفر زخمی‌شدند و سه تا از بلدوزرها همانجا در گل فرو رفتند.
- ششم : احداث بیمارستان مجهز فاطمه الزهرا ء (س)
[ به جهت فاصله زیاد خطوط پدافندی با عقبه برای مداوای مجروحین و مصدومین، بیمارستانی مجهز که دارای چندین اطاق عمل و امکانات پزشکی مناسب برای جراحی بود، در زمان تثبیت عملیات در فاو احداث شد.
- هفتم : انتقال آب آشامیدنی و سوخت
گردان مهندسی رزمی جهاد کرمانشاه با استفاده از لولههای پلی‌اتیلن، اقدام به لوله گذاریِ دو خطِ انتقال برای آب آشامیدنی و سوخت در بستر اروند نمود.
- هشتم : استفاده از موانع خورشیدی
رزمندگان مهندسی سپاه با جمع‌آوری موانع خورشیدی از سواحل اروند وانتقال آن به خط مقدم، این موانع را در خط پدافندی خودی در زمان عملیات برای جلوگیری از نفوذ دشمن در پاتک‌ها با تعبیه تله‌های انفجاری به‌کار بردند.
- نهم : سائر اقدامات
سائر موارد مرسوم در عملیات ها : احداث سنگرهای بزرگ مهماتی وکوچک رزمندگان ؛ خمپاره انداز ؛ سنگر اجتماعی نفرات ، توپخانه ای ، سنگرمهمات، سنگر خودروهای مهمات، سنگر زاغه مهمات، سنگر اجتماعی نفرات و سنگرهای متفرقه در نقاط مختلف وخاکریز و جاده سازی و تسطیح وبنه سازی و غیره و…..که حجم زیادی از فعالیت مهندسی رزمی را تشکیل داده است .
لازم به یاد آوری است :هرچند ارتش جمهوری اسلامی ایران به‌طور مستقیم در این عملیات حضور نداشت لیکن با اجرای عملیات در شلمچه گرچه به شکستن خط دشمن نیانجامید . ولی در دو روز اول عملیات والفجر ۸ نقش محدودی در پشتیبانی برای منطقه فاو داشت. در این حمله ناموفق پشتیبانی گروه ۴۱۱ و ۴۲۲ و گردان‌های مهندسی یگانهای رزمی ارتش شرکت داشتند واقداماتی انجام دادند.
- سخن پایانی
- بخش مهندسی رزمی دفاع مقدس ، با توجه به اهمیتش ، طی قریب چهاردهه پس از جنگ تحمیلی از سوی یگانهای مهندسی ، از ارتقای خوبی برخوردار شده است ولی دروزارتخانه ها و شهرداریها مورد توجه کافی قرارنگرفته است ؛ تا در صورت پیش امد حوادث مشابه ؛ از امادگی لازم برخوردار بوده و بتوانند ثمر بخش باشند.
- ضرورت دارد تحقیق ومستندی جامع و همه‌جانبه از تاریخ شفاهی مهندسی رزمی صورت گرفته و منتشرشود.
- لازم است در موزه های دفاع مقدس، نیز بخش مهندسی رزمی نیز درنظرگرفته شود .
- لازم است مهندسان رشته های مختلف تجارب مذکور را بهمراه اطلاعات مهندسی روز،آموزش دیده و برای شرایط اضطراری از امادگی لازم برخوردار گردند.
- منابع
- کتب
- احمدی، اسدالله (۱۳۸۶)، عملیات والفجر ۸ (تلاش برای تثبیت)، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ویرایش دوم
- بدیعی، ربیع (۱۳۶۷)، جغرافیای مفصل ایران، انتشارات اقبال، تهران، جلد نخست، چاپ دوم
- جباری، مجتبی (۱۳۹۱)، اطلس نبردهای ماندگار: شرح عملیات نیروهای زمینی در ۸ سال دفاع مقدس، شهریور ماه ۱۳۵۹ – مردادماه ۱۳۶۷، موسسه سوره سبز
- درودیان، محمد (۱۳۷۸)، فاو تا شلمچه، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ
- درودیان، محمد (۱۳۸۹)، فاو تا شلمچه، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، تهران، چاپ هفتم
- درودیان، محمد (۱۳۹۱)، خرمشهر تا فاو (بررسی نظامی – سیاسی جنگ بعد از آزادی خرمشهر تا فتح فاو و آزادسازی مهران؛ تیر ۱۳۶۱ تا مرداد ۱۳۶۵)، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، تهران، چاپ یازدهم
- دری، حسن (۱۳۸۸)، عملیات والفجر ۸ (مجموعه مقالات)، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، تهران، چاپ نخست
- زنگنه، محمد ناصر (۱۳۷۳) ، طرح های پدافندی فاو ۲- کانالهای انتقال آب شهید پوست فروش و شهید وظیفه دوست، مرکز حفظ و نشر آثار دفاع مقدس وزارت جهاد سازندگی
- سرداری کرمانی، جمشید (۱۳۸۸)، تدوین تجارب مهندسی جنگ، کارفرما: معاونت دانش و پژوهش سپاه، مجری: دانشگاه امام حسین (ع)، مرکز مطالعات و پژوهش های مهندسی
- سلمانی لطف آبادی، عیسی، سعید زرینی و محمد جلالی شم آبادی (۱۳۸۵)، جهاد سازندگی خراسان در دفاع مقدس، انتشارات سلمان، جلد ششم، چاپ نخست
- مختاری، مجید (۱۳۸۶)، گزارش عملیات قرارگاه کربلا در عملیات والفجر ۸ ،ج۱زمینهسازی، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ
- مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ (۱۳۹۰)، نبرد فاو، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی
- مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ (۱۳۹۱)، عملیات والفجر ۸ فتح فاو(طراحی، اجرا، نتایج، بازتابها)، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، تهران، چاپ سوم
- نداف، مجید (۱۳۸۷)، نبرد فاو (گزارشی از عملیات والفجر ۸)، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، تهران، چاپ ششم
- هاشمی فشارکی ؛ سیدجواد، تحول در مهندسی قرن ، مجله پرسمان اسفند و فروردین ۱۳۹۲ شماره ۱۳۵
- هاشمی فشارکی ؛ سیدجواد ، نقش مهندسی در دفاع مقدس ، مقاله ، ایثار پرس ، ۱۳۹۹
- مقالات
- مقاله شماره ۱، مجموعه مقالات ارائه شده در اولین همایش مهندسی‌رزمی، ۱۳۷۶
- مقاله شماره ۲۳، لشکر ۸ نجف در عملیات والفجر۸- پیشروی در عمق، گروه پژوهش فصلنامه، نشریه نگین، شماره ۱۶، سال پنجم، بهار ۱۳۸۵
- مقاله شماره ۲۴، تصرف شهر فاو، داوود رنجبر ، نشریه نگین، شماره ۱۵، سال چهارم، زمستان ۱۳۸۴
- جزوات
- جزوه شماره ۱، عملکرد گروه ۴۲۲ مهندسی ارتش
- جزوه شماره۴، عملکرد گروه ۴۱۱ مهندسی ارتش
- جزوه شماره ۱۹، بیلان فعالیت های گردان ۴۴۶ مهندسی لشکر ۱۶ زرهی ارتش
- نشریات
- نشریه شماره۲۱، نشریه جهاد شماره ۸۵
- نشریه شماره ۴۸، نشریه نگین، شماره ۴۸، دوره ۱۲، بهار ۱۳۹۳
