آنچه را که در آیات و روایات در مورد بنا و معماری ساختمان آمده است به یک معنا بر دو دسته کلی می توان تقسیم کرد: پاره ای از آن ها به مفاهیم و اصول کلی بنا مربوط است و پاره دیگر به اجزا یا خصوصیت خاصی از ساختمان باز می گردد. در این نوشتار به برخی از روایات اسلامی درخصوص حمام پرداخته شده است .

رعایت نظافت و پاکیزگی جسم و تن یکی از آداب مسلم اسلامی است تاکید اسلام بر غسل های گوناگون در ایام مختلف هفته و سال از جمله نشان از اهمیت همین نکته دارد. بنابراین حتی اگر دلیل خاصی بر ضرورت حمام و استحمام وجود نداشت از همین آداب و احکام نیز می توانستیم به نظر اسلام در این خصوص پی ببریم. اما در عین حال در مورد حمام روایات متعددی نقل شده است که نه تنها بر ضرورت اهمیت حمام در خانه و محله تاکید دارد، بلکه از ویژگی ها و شرایط حمام نیز سخن رفته است.

• محاسن و ویژگی های مثبت حمام

در برخی روایات بر محاسن و ویژگی های مثبت حمام تاکید شده است.

امام علی(ع) فرمود: بهترین مکان حمام است، دوزخ را به خاطر می آورد و کثیفی را می زداید. قال علی علیه السلام: نعم البیت الحمام یذکر النار، و یذهب بالدرن([۱])

اما نکته جالب اینجاست که در روایات صرفاً از جنبه های مثبت حمام سخن گفته نشده بلکه نسبت به آثار سوء احتمالی آن نیز هشدار داده اند:

امام علی(ع) فرمود: حمام، بد مکانی است، پوشش را برداشته و حیاء را می برد. قال علی علیه السلام: بئس البیت الحمام، یهتک الستر و یذهب بالحیاء([۲])

رسول خدا(ص) فرمود: مراقب مکانی که حمام نام دارد باشید. اصحاب(با تعجب) گفتند: ای رسول خدا! آنجا جایی است که چرک را بزداید. حضرت (ص) فرمود: با پوشش وارد حمام شوید. قال رسول الله صلی الله علیه و آله: احذروا بیتاً یقال له الحمام، قالوا: یا رسول الله انه ینقی الوسخ؟ قال فاستتروا([۳])

در مورد معماری حمام مطالب چندی از روایات وجود دارد، که به پاره ای از آن ها اشاره می کنیم:

۱- فضیلت احداث حمام: از برخی روایات استفاده می شود که ساختن حمام یک فضیلت است و از بعضی از ائمه (ع) نیز نقل شده است که خود اقدام به احداث حمام می کردند.

راوی می گوید: به حمامی در شهر مدینه داخل شدم که پیرمردی متصدی آن بود. از وی پرسیدم این حمام برای کیست؟ گفت: برای امام باقر (ع) . گفتم: خود او نیز به این حمام می آید؟ گفت: آری. عن عبیدالله الدابقی قال: دخلت حماماً بالمدینه فاذاً شیخ کبیر و هو قیم الحمام فقلت: یا شیخ لمن هذا الحمام؟ قال: لابی جعفر محمد بن علی بن الحسین، فقلت: کان یدخله؟ فقال نعم.([۴])

هرچند این روایت ناظر به حمام های عمومی است اما همین مقدار نشان از اهمیت ساختن حمام دارد که با آنچه خواهیم گفت بعید نیست که در مورد حمام های خصوصی در خانه نیز صادق باشد.

۲- حمام عمومی و حمام خصوصی: با توجه به روایات سابق این پرسش مطرح می شود که از نظر اسلام ، احداث حمام در منزل چه حکمی دارد و بین حمام خصوصی و حمام عمومی کدام یک ترجیح و اولویت دارد. در این نکته جای تردید نیست که معصومین (ع) خود به حمام های عمومی می رفتند و حتی از اینکه حمام برایشان تخلیه شود کراهت داشتند:

راوی می گوید: امام صادق(ع) داخل حمام شد ، صاحب حمام گفت: حمام را برای شما قرق کنم؟ حضرت فرمود: نیازی به این کار نیست. برای مومن تشریفات معنا ندارد. محمد ابن علی بن الحسین قال: دخل الصادق علیه السلام الحمام فقال له صاحب الحمام: نخلیه لک؟ فقال لا ان المومن خفیف المونه([۵])

بنابراین در جواز احداث و استفاده از حمام های عمومی تردیدی نمی توان داشت. اما چنان که قبلاً دیدیم در روایات نسبت به پیامد های ناهنجار اخلاقی و بهداشتی این حمام ها هشدار داده شده است و بر استتار و حفظ نظر تاکید کرده اند.

این احادیث دست کم نشان می دهد که حتی الامکان باید از این جنبه های منفی کاست. یکی از راه های مناسب این کار ساختن حمام های خصوصی و انفرادی است. البته در گذشته امکان ساختن حمام در خانه ها وجود نداشت ولی امروزه که به سهولت چنین کاری میسر است به نظر می رسد که از نظر شرع نیز این کار پسندیده و مناسب تر است.

در یکی از احادیث نقل شده است که حمام را برای امام جواد(ع) خالی می کرده اند ( یعنی در ساعات خلوت می رفتند) ، شاید یکی از دلایل آن اصرار بر پوشیدگی کامل و ترجیح حمام خصوصی است.

راوی به دنبال حمامی بود که امام جواد(ع) به آن می آید، آنرا یافت. صاحب حمام به او گفت: اگر قصد استحمام داری برخیز و داخل شو زیرا ساعتی بیشتر فرصت نداری! پرسیدم: چرا؟ گفت زیرا امام جواد(ع) قصد حمام کردن دارد. به او گفتم مگر کسی همراه او داخل حمام نمی شود؟ گفت: ما حمام را برای ایشان تخلیه می کنیم. عبدالله بن زرین انه سال عن الحمام الذی یدخله ابو جعفر الثانی فصار الیه، فقال له صاحب الحمام ان اردت دخول الحمام فقم فادخل فانه لا یتهیا لک بعد ذلک سعه. فقلت: و لم؟ قال: لان ابن الرضا علیه السلام یرید دخول الحمام قلت له: ولایجوز ان یدخل معه الحمام غیره؟ قال: نخلی له الحمام اذا جاء([۶])

البته در روایات دیگری مشاهده میشود که ائمه دیگر برای جلوگیری از ایجاد مزاحمت و سختی برای دیگران از تخلیه حمام جلوگیری می کردند.

۳- پرهیز استفاده بانوان از حمام های عمومی: یکی دیگر از مزایای حمام خصوصی در خانه تاکید ائمه (ع) بر عدم استفاده زنان از حمام های عمومی است. اسلام بر حفظ حرمت و عفت زن تاکید دارد و از هر زمینه و بستری که به خدشه دارشدن این حرمت بیانجامد پرهیز داده است.

رسول خدا(ص) فرمود: هرکس فرمانبری زن خود نماید، خدا او را به صورت در آتش اندازد! گفته شد: فرمانبری در چه مواردی؟فرمود: رفتن به حمام ها و رفتن به مجالس عید و عروسی و عزا و پوشیدن لباسهای نازک. قال رسول الله صلی الله علیه و آله: من اطاع امراته اکبه الله علی وجهه فی النار. قیل : و ما تلک الطاعه؟ قال: تطلب منه الذهاب الی الحمامات و العرسات و العیدات و النیاجات و الثیاب الرقاق([۷])

البته شرایط اجتماعی و اخلاقی جامعه در نوع احکام شرعی تاثیر دارد اما حتی خود زنان با ایمان و پرهیزکار نیز معمولاً از رفتن به حمام های بیرون پرهیز دارند. از این رو برای اجرای این حکم شرعی نیز احداث حمام در خانه امری ممدوح و مستحب است.

۴- جداسازی حمام از محل مسواک: در مقاله سرویس بهداشتی ذکر شده است که مسواک زدن در توالت مکروه و ناپسند است. در برخی روایات همین مطلب در مورد حمام نیز مطرح شده است.

حضرت باقر (ع) فرمود: مسواک زدن در حمام کراهت دارد زیرا باعث بیماری دندان ها می شود. قال الباقر علیه السلام: یکره السواک فی الحمام لانه یورث وباءالاسنان([۸])

امام صادق (ع) فرمود: از مسواک کردن در حمام پرهیز کنید زیرا باعث بیماری دندان می شود. عن ابی عبدالله(ع) قال: و ایاک و السواک فی الحمام فانه یورث وباءالاسنان([۹])

امام علی (ع) فرمود: رسول خدا(ص) از مسواک زدن در حمام نهی فرمود. قال علی(ع): نهی رسول الله صلی الله علیه و آله عن السواک فی الحمام([۱۰])

امام علی (ع) فرمود: رسول اکرم از خوردن در حال جنابت نهی کرد و فرمود این کار فقر می آورد. نیز از گرفتن ناخن به وسیله دندان و نیز مسواک زدن در حمام بر حذر داشتند. علی علیه السلام: نهی رسول الله صلی الله علیه و آله عن الاکل علی الجنابه و قال انه یورث الفقر و نهی عن تقلیم الاظفار بالاسنان و عن السواک فی الحمام([۱۱])

چنانکه در بحث از ویژگی های ساخت توالت گفته شد معلوم نیست که آیا این حکم مربوط به زمان های گذشته است که هم مسواک و هم ویژگی حمام ها با امروز متفاوت است و یا می توان یک حکم کلی از آن استنباط کرد. به هر حال اگر رای بر این باشد که محل مسواک باید از حمام جدا باشد طبعاً برای مسواک باید محلی جدای از حمام و توالت در نظر گرفت.

• سخن پایانی
• ازآنجا که مسایل بخش های یک واحد ساختمانی یکی از موضوعات مهم و تاثیر گذار در سبک زندگی اسلامی بوده و با توجه به اینکه زمان زیادی از عمر انسان در واحدهای مسکونی واداری سپری میشود ، لذا لازم است ، موضوع مطالعات واحدهای مسکونی با جمیع ملاحظات اسلامی ،فرهنگی ، اجتماعی و اقتصادی مورد مطالعه قرار گرفته و مبنای برنامه ریزی های کلان مسکن و شهرسازی واقع گردد .
• لازم است وزارت راه وشهرسازی و شهرداریها ، الگوهای مختلف واحد مسکونی درمتراژهای گوناگون با هویت اسلامی تهیه نموده ،طرحهای معماری براساس این الگوها تهیه گردیده وو ملاک عمل تصویب طرحهای مسکونی و…. قرار گیرد .
• مسئولان شهرسازی ، برنامه ریزان ، طراحان شهری و شرکتهای مشاور وطراح مجتمع های مسکونی واپارتمانی بایستی ملاحظات هویت اسلامی را در طراحی بناهای مختلف رعایت نموده ، تا پیامدهای منفی آن کاهش یافته و سبب ارتقای کیفیت زندگی براساس سبک زندگی اسلامی ایرانی گردد.
• درخصوص سرویس بهداشتی در نوشتاری مجزا ارایه شده است .

منابع :

[۱] الکافی، ج۶ ، ص ۴۹۶ ، ح۱

[۲] الفقیه ، ج۱ ، ص۶۳ ، ح ۲۳۸

[۳] الترغیب و التزهیب، ج۱ ، ص۱۴۴ ، ح۶

[۴] وسایل الشیعه، ج۱ ، باب ۱ ، ح۲ (آداب الحمام و التنظیف) من لا یحضره الفقیه، ج۱ ، ح ۲۵۰

[۵] وسایل الشیعه، ج۱ ، باب۲۲ ، ح ۳ / من لا یحضر، ج۱ ، ص ۱۱۷ ، ح ۲۴۹

[۶] وسایل الشیعه، ج۱ ، باب۲۲، ج۱ ، ص ۳۸۱

[۷] الکافی، ج۵ ، ص۵۱۷ ، ح۳

[۸] مکارم الاخلاق، ج۱ ، ص ۱۱۶

[۹] وسایل الشیعه ، ج۱ ، ح۳ (ابواب السواک)

[۱۰] الفقیه، ج۴ ، ص ۴ ، ح ۴۹۶۸

[۱۱] الفقیه ، ج۴، ص ۳ ، ح ۴۹۶۸