مهندس میثم هواسی [۱] – دکتر سید جواد هاشمی فشارکی[۲] چکیده: برای عبور از موانع طبیعی همچون رودخانه‌ها، دره‌ها، کوه‌ها و… و عوامل و موانع دفاعی دشمن، نیازمند به اقدامات مهندسی است. جنگ مهندسی در واقع جنگ با موانع و عوارض است، این جنگ با سلاحهای رزمی صورت نمیگیرد، بلکه وسایل خاص فنی […]
مهندس میثم هواسی [۱] – دکتر سید جواد هاشمی فشارکی[۲]
- چکیده:
برای عبور از موانع طبیعی همچون رودخانه‌ها، دره‌ها، کوه‌ها و… و عوامل و موانع دفاعی دشمن، نیازمند به اقدامات مهندسی است. جنگ مهندسی در واقع جنگ با موانع و عوارض است، این جنگ با سلاحهای رزمی صورت نمیگیرد، بلکه وسایل خاص فنی و مهندسی، ابتکارات و خلاقیت‌ها، کاریترین سلاح در این جنگ است. مهندسی در نیروهای مسلح تا قبل از انقلاب بعنوان امری فرعی در جنگ محسوب می‌شد. ولی مهندسی در دوران دفاع مقدس تغییر بنیادی یافت و این تغییر یک فرآیند تکاملی داشت. روند تکاملی مهندسی رزمی نیز تقریباً یک روند رو به رشد کلی داشت که در تمام یگانهای مهندسی رزمی حاضر در جنگ، جریان داشت و با تشکیل قرارگاه خاتم الانبیاء(ص) این یکپارچگی کامل شد. دامنه ومیزان این فعالیتها بسیار زیاد و گسترده است در این نوشتار اقدامات مهندسی در دوران دفاع مقدس در سه سطح مدیریتی را تشریح کرده و بطور نمونه اقدامات مهندسی قبل، حین و بعد از عملیات والفجر ۸ را مورد بررسی قرار می‌دهیم. عملیات والفجر ۸ یک عملیات معمولی نبود بلکه یک جنگ مهندسی بود. امید است با مطالعه و واکاوی مهندسی در دوران مقدس از تجربیات گران قدر آن در آینده استفاده شود.
- واژگان کلیدی: مهندسی، دفاع مقدس، قرارگاه خاتم الانبیاء(ص)، مدیریت، عملیات والفجر ۸ .
- دفاع مقدس:
جنگ ایران و عراق یا جنگ هشت‌ساله که در ایران با نام جنگ تحمیلی و دفاع مقدس نیز شناخته میشود و در بسیاری از منابع عربی و بعضی منابع غربی از آن با عنوان جنگ اول خلیج یاد شده است و در زمان صدام حسین در عراق با نام قادسیه صدام از آن یاد می‌شد، طولانی‌ترین جنگ متعارف در قرن بیستم میلادی و دومین جنگ طولانی این قرن پس از جنگ ویتنام بود که نزدیک به هشت سال به طول انجامید.
روابط ایران و عراق از سال ۱۳۴۸ تا پیش از جنگ نیز به شدت تیره و تار بوده و پیش از انقلاب ایران ۱۰۴ مورد درگیری و جنگ بین ایران و عراق اتفاق افتاد. سرانجام، در پیمان‌نامه ۱۹۷۵ الجزایر ایران به‌طور ضمنی پذیرفت که در ازای رفع اختلافات مرزی آبی در اروندرود بر اساس خط تالوگ، دست از حمایت از کردهای عراق بردارد. در اثر بروز انقلاب در ایران و حوادث پس از آن، علی‌الخصوص تصفیه افسران بلندپایه ارتش بعد از وقوع کودتای نوژه، صدام حسین به این ارزیابی رسید که این بار ایران توان دفاع دربرابر حملات او را نخواهد داشت و در عرض یک هفته تهران را فتح خواهد کرد. با این محاسبات، عراق در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ به ایران حمله کرد.
این جنگ در نهایت پس از حدود ۸ سال در مرداد ۱۳۶۷ با قبول آتش‌بس از سوی دو طرف و پس از به جا گذاشتن یک میلیون نفر تلفات و ۱۱۹۰ میلیارد دلار خسارات به دو کشور خاتمه یافت.
- اهمیت مهندسی رزمی در دوران دفاع مقدس:
برای عبور از موانع طبیعی همچون رودخانه‌ها، دره‌ها، کوه‌ها و… و عوامل و موانع دفاعی دشمن، نیازمند به اقدامات مهندسی است. جنگ مهندسی در واقع جنگ با موانع و عوارض است، این جنگ با سلاحهای رزمی صورت نمیگیرد، بلکه وسایل خاص فنی و مهندسی، ابتکارات و خلاقیت‌ها، کاریترین سلاح در این جنگ است. مهندسی در نیروهای مسلح تا قبل از انقلاب بعنوان امری فرعی در جنگ محسوب می‌شد. ولی مهندسی دردوران دفاع مقدس تغییر بنیادی یافت و این تغییر یک فرآیند تکاملی داشت. در مراحل ابتدایی، شامل اقدامات اولیه سنگر‌سازی احداث خاکریز دفاعی بود و علیرغم فقدان تجربه جنگی، محدودیت ماشین آلات و تجهیزات و سازمان مناسب، درسیر روند تکاملی خود، اقدامات بسیار عظیمی را به عهده گرفت و بالنده شد، در برخی مواقع، عملیات مهندسی کمبود لشکرهای عملیاتی را جبران می‌کرد.
اقدامات مهندسی با رویکرد دفاعی در دوران دفاع مقدس از اهمیت و نقش بسزایی برخوردارند، چنانچه اگر این اقدامات در مقابل تهدیدات دشمن انجام نمی گرفت، خسارت‌های مالی وجانی چند برابر می شد و به طور کلی دشمن تصور نمی کرد که رزمندگان اسلام بتوانند از موانع سرسخت طبیعی و موانعی که خودش در مقابل رزمندگان ایجاد کرده بود، عبور کنند اما گروه های مهندسی این موانع را با تدابیر مهندسی از میان برده و دشمن از جاهایی که تصور نمی کرد، ضربه خورد.
امید است با مطالعه و واکاوی مهندسی در دوران مقدس از تجربیات گران قدر آن در آینده استفاده شود.
- مدیر و مدیریت:
مدیر یعنی اداره کننده ( گرداننده) و مدیریت یعنی گرداندن ( اداره کردن) یک سازمان به منظور رسیدن به یک هدف خاص.
مديريت را برخي هنر و برخي علم مي‌دانند، درحاليكه مديريت آميزه‌اي از علم – علم عبارت از يكسري حقايق و دانشهايي است كه تحت نظم و قاعده بوده و قابل اثبات هستند. همچنين آشنايي به قوانين حاكم ميان پديده ها را علم مي‌نامند.
از ويژگي‌هاي مديريت به كارگيري همه امكانات و استفاده از همه استعدادها و قابليت‌هاي موجود و جلوگيري از هدر رفتن نيروها، توانمندي‌ها، امكانات و سرعت عمل بخشيدن به اقدامات و عملكردها ميباشد.
پس ميزان موفقيت يا عدم موفقيت هر دستگاهي كاملاً به نحوه مديريت آن دستگاه دارد.
به عنوان مثال ميتوان گفت كه مديريت همانند رانندگي است، همان گونه كه راننده پشت فرمان مي‌نشيند تا از شهري به شهر ديگر برود در مدت چندساعتي كه رانندگي مي‌كند همواره و در هر زمان با شرايط و اوضاع و احوال متغير مواجه ميباشد شرايط لحظه به لحظه دگرگون مي‌شود، يك مدير نيز از ابتداي زمان فعاليت تا پايان آن با شرايط متغيري روبروست،
هرلحظه تصميمي مقتضي خود را مي‌طلبد؛ بنابراين گرچه رانندگي داراي يكسري قواعد و قوانين ثابت است اما چگونگي، زمان استفاده يا به‌كارگيري آنها متغير و متفاوت ميباشد.
مديريت نيز چنين است زيرا آگاهي از قوانين ثابت را علم مديريت و شيوه، زمان و طرز استفاده از آنها را تجربه و هنر مديريت مي‌آموزد. (فراهانی، زفرقندی. ۱۳۹۵، ۷ و۸ ).
- مهندسی رزمی :
– مهندس کسی است که در یکی از رشته های مهندسی تحصیل میکند.
– دانشمند به”جمع آوري، طبقه بندي، سازماندهي و تفسير دانسته ها و فرضيات ” مي‌پردازد؛ دانشمند کارش “آگاهي و دانستن” است
درحاليكه مهندس از اين دانش براي “حل مشكلات ” استفاده مي‌كند. (جلالی فراهانی،شمسایی زفرقندی. ۱۳۹۵، ۱۰ و ۱۱ ).
– ابر مهارت: یعنی مهارت هایی که تشکیل شده از چندین مهارت خرد هستند (حل کردن مشکل یک ابر مهارت است)
مهندسي يعني “به كار بردن علوم و فنون به منظور طراحي يا توسعه ساختارها، دستگاه ها، ماشين آلات، فرايندهاي توليد يا كار كردن با آنها و به كار بردن آنها به صورت تنها يا در تركيب با وسايل ديگر يا ساختن و به كار انداختن آنها از طريق درك كامل ساختمان آنها و به منظور پيش بيني كردن رفتار آنها در شرايط و موقعيتهاي ويژه و معين”. (جلالی فراهانی،شمسایی زفرقندی. ۱۳۹۵، ۱۰ و ۱۱ ).
مهندسی رزمی : به تمهیدات مهندسی برای پشتیبانی از نیروهای زمینی ازجمله ساخت وساز و تعمیر و بازسازی پل ها و ساختن سنگرها و استحکامات صحرایی و ساخت یا دفع موانع گفته میشود. مهندسی رزمی بخشی از مدیریت مهندسی دفاعی کشور در صحنه رزم می باشد.
اقدامات مهندسي، ازآنجاكه سبب شكل گيري كالبد ساختمانها و تأسيسات و زيرساختهاي كشور شده و اين آثار به مدت چند دهه به حيات خود ادامه داده و متناسب با كيفيت آن تأثيرات مطلوب يا نامطلوب بر عرصه هاي مختلف جامعه مي‌گذارد، پس مي توان گفت كه مهندسي نقش راهبردي تعيين كنندهاي در تأمين ايمني و پايداري كشور در برابر تهديدهاي ناشي از جنگ دارد.
اهميت مهندسي از منظر دفاعي در دو حوزه كلان، قابل دسته بندي ميباشد:
– دسته اول كه از حجم گستردهاي برخوردار است و تأثير غيرمستقيم بر امر دفـاع دارد، مهندسي سيويل كشور ميباشد كه ميتواند سبب كاهش آسيب پـذيري و ايمنـي ساختمانها، تأسيسات و زيرساختهاي كشور در برابر حوادث طبيعـي و غيرطبيعـي شود.
– دسته دوم، نيازهاي مهندسي بخش دفاع ميباشد كه سبب تقويت آمادگي دفاعي كشور در برابر تهاجمات نظامي دشمن مي‌شود.
همچنين ميتوان فعاليت ها و اقدامات مهندسي بخش دفاع را به دو بخش عمده، “مهندسي پدافند” و “مهندسي آفند” تقسيم نمود،
مهندسي پدافند به منظور فراهم كردن شرايط لازم براي تأمين پشتيباني هاي لازم و حمايتهاي فيزيكي در
موقعيتهاي دفاعي جبهه هاي نبرد، از طريق ايجاد دسترسي هاي مناسب و ساخت استحكامات لازم.
مهندسي آفند ايفاي همين نقش در مراحل حمله به دشمن به عنوان يك واحد عمل كننده رزمي است كه يگان مهندسي همپاي ديگر نيروهاي عمل كننده عمل مي‌كند (جلالی فراهانی، شمسایی زفرقندی. ۱۳۹۵، ۳۸).
– مدیریت مهندسی دفاعی تنها یک علم و هنر نیست بلکه یک ابر مهارت که از چندین علم وهنر تشکیل شده است.
- ساختار رزم در دوران دفاع مقدس :
قرارگاه، مرکز فرماندهی راهبردی اداری و اجرایی است که به دولت ملی یا مرکز فرماندهی نظامی ملی ( کشور) پاسخگو است. در برخی از کشورها هر کدام از نیروها دارای قرارگاه مخصوص به خود هستند (مانند قرارگاه نیروی هوایی، قرارگاه نیروی زمینی و…)
لشکر یگانی که دارای تجهیزات و تسلیحات لازم برای اجرای عملیات رزمی است و بزرگ‌تر از تیپ یا هنگ و کوچک‌تر از سپاه است. فرمانده یک لشکر معمولا درجه سر لشکری دارد. لشکر شامل ۱۰٬۰۰۰ الی ۲۰٬۰۰۰ سرباز میشود. در بیشتر ارتش‌ها یک لشکر از چند تیپ تشکیل میشود.
تیپ در علوم نظامی معمولاً کوچک‌تر از لشکر که گروه‌ها یا گردان‌ها و یگانهای کوچک‌تر برای رفع نیاز به آن اعزام می‌شوند.
هر تیپ معمولاً از ۴٬۰۰۰ تا ۶٬۰۰۰ سرباز تشکیل شده‌است. معمولاً ۲ هنگ با هم یک تیپ و ۳ تیپ با هم یک لشکر تشکیل می‌دهند. فرمانده یک تیپ معمولاً درجه سرتیپی دارد.
هنگ معمولاً از ۲٬۰۰۰ تا ۴٬۰۰۰ سرباز تشکیل شده‌است. معمولاً ۲ تا ۴ گردان با هم یک هنگ و ۲ تا ۴ هنگ با هم یک تیپ تشکیل می‌دهند. فرمانده یک هنگ معمولاً درجه سرهنگی دارد
گردان یک یگان نظامی است، که اغلب از ۵۰۰ تا ۸۰۰ سرباز تشکیل میشود و به تعدادی گروهان یا آتشبار تقسیم می‌گردد. یک گردان اغلب توسط یک سرهنگ دوم یا یک سرگرد، فرماندهی میشود
بنابراین ۳ تا ۵ گروهان با هم یک گردان را تشکیل می‌دهند و ۳ تا ۵ گردان در کنار یکدیگر نیز یک هنگ را میسازند و ۶ تا ۸ هنگ یک تیپ را میسازند، ۳ تیپ با هم یک لشکر تشکیل می‌دهند.
و ذیل ساختارهای مذکور یک گردان مهندسی (رزمی) تشکیل شده است . و امورات مهندسی رزمی را دنبال می نماید
- سیر تکاملی مهندسی رزمی در دوران دفاع مقدس:
در یک تقسیم بندی می توان سیر تکاملی مهندسی رزمی سپاه را به سه دوره تقسیم نمود:
– دوره اول: از ابتدای جنگ تا عملیات بیت المقدس
– دوره دوم: از عملیات بیت المقدس تا عملیات بدر
– دوره سوم: از عملیات بدر تا پایان جنگ
مهندسی رزمی سپاه پاسداران دارای یک سیر تکاملی در طول دوران جنگ بوده است و در هر مرحله از جنگ در شکل و قالب تکامل یافته تر ظاهر می شد تا بتواند فعالیت های مهندسی رزمی را در جنگ انجام دهد. (هاشمی فشارکی، ۱۳۹۹)
در دوره ی اول، باتوجه به کمبود تجهیزات مهندسی در سپاه و نیز تعریف شدن مأموریت های خاص برای یگانهای مهندسی ارتش، نقش جهاد در امر مهندسی، پررنگ تر از سایر سازمان ها بود ولی تمامی یگان های مهندسی رزمی شرکت کننده در جنگ، روند رو به رشد خود را داشتند.
در دوره ی دوم باتوجه به رشد سریع مهندسی در سپاه، می توان گفت که مهندسی سپاه، در بسیاری از عملیات های مهندسی، پا به پای جهاد در امر مهندسی نقش آفرینی نمودند. یگان های مهندسی ارتش نیز در انجام مأموریت های خود موفق بودند. البته شایان ذکر است که در این دوره نیز تمامی یگان های مهندسی رزمی حاضر در جنگ، روند رو به رشد خود را داشتند.
در دوره ی سوم، به دلیل تشکیل قرارگاه مهندسی خاتم الانبیاء(ص)، فعالیت های مهندسی رزمی به صورت متمرکز زیر نظر این قرارگاه قرار گرفت و به هر یک از یگان های دخیل در امور مهندسی رزمی، مأموریت خاصی محول شد. در این دوره نیز همانند دوره های قبل تمامی یگان های مهندسی رزمی، پیشرفت های قابل توجهی در امر مهندسی رزمی داشتند.
- ساختار مهندسی دفاعی در سه سطح مدیریتی:
– قرارگاه مرکزی خاتم الانبیا بالاترین سطح در سطح نیروهای مسلح بود. در واقع همان مدیریت در سطح کلان و عالیه است به دلیل اینکه عملکرد قرارگاه خاتم انبیا بزرگ بود آن را به ۵ قرارگاه فرعی تقسیم کردند. ( قرارگاه شمال غرب، غرب، جنوب، آبی (دریایی) و قرارگاه برون مرزی).
قرارگاه مرکزی خاتم الانبیا همان ستاد کل نیروهای مسلح الان است. ولی بنا به شرایط خاص جنگ تحمیلی، سرعت عمل در تصمیم گیری و… تمامی حقوق را به قرارگاه خاتم الانبیا دادند که مستقیماً به خود لشکر ها دستور میداد. ولی الان ستاد کل نیروهای مسلح به سپاه، ارتش و… دستور می دهد و سپاه، ارتش و… به لشکرهای خودشان.
این قرارگاه ها در سطح کلان ساماندهی جنگ را انجام می‌دادند. قرارگاه ها نقشه کلان هدایت و راهبری جنگ چه رزمی چه پشتیبانی را برعهده داشتند و زیر مجموعه آنها واحدی به نام واحد مهندسی تشکیل شد (مهندسی در سطح کلان).
قرارگاه مهندسی خاتم الانبیاء(ص) در سال ۱۳۶۳ تشکیل شد و پس از آن، ارتش، سپاه، جهاد، وزارت دفاع و سایر وزارتخانه ها، همچون نیرو، راه، کشاورزی، مسکن، مخابرات، نفت، صنایع و معادن و مراکز جهاد دانشگاهی در دانشگاه ها به صورت متمرکز فعالیت های مهندسی را زیر نظر قرارگاه مهندسی انجام می دادند.
جرقه ایجاد قرارگاه خاتم الانبیا (ص) از عملیات جاده سید الشهدا زده شد اینکه یک یگان مهندسی برای آماده کردن مناطق عملیات نیاز است.
– نخست وزیری و وزارتخانه‌ها بالاتر از قرارگاه خاتم الانبیا هستند و کارهای نظارت در سطح کلان را بر عهده داشتند ولی مهندسی در آنها نبود.
– سطح میانی مدیریت دفاعی لشکرها هستند هر لشکری نهاد مهندسی مختص خود را داشت و کار های مهندسی، آن لشکر را انجام میداد.
– سطح جز مدیریتی بخش استحکامات هر تیپ یا گردان ها هستند که کارهای اجرایی مثل خاکریز ایجاد جاده ها و … را با مقیاس کوچک تر را انجام می‌دادند.
– ستاد سلمان زیرمجموعه مهندسی خود قرارگاه خاتم الانبیا بود که مسئولیت طراحی و نظارت کار های مهندسی را انجام می داد در واقع همان دفترفنی جنگ بود ستاد سلمان بازوی فنی قرارگاه خاتم الانبیا بود. (هاشمی فشارکی، ۱۴۰۰)
قرارگاه مهندسی – رزمی صراط المستقیم:
مدتی پس از جنگ، با توجه به لزوم شرکت گسترده تر دولت در جنگ، هیأت دولت به منظور پشتیبانی فعال تر از جنگ، طبق مصوبه‌ای، وزارت سپاه را مأمور تأسیس قرارگاهی بنام صراط الستقیم کرد. تا از توان وزارتخانه‌ها درامر جنگ به نحو مطلوب تری استفاده کند.
مسئولیت این قرارگاه با حکم وزیر وقت سپاه (سردار سرتیپ پاسدار حاج محسن رفیق دوست)، به شهید صفوی محول گردید.
قرارگاه صراط الستقیم تمام پروژه‌های مهندسی وزارتخانه‌های مختلف را زیر پوشش خود قرار داد و علاوه بر پشتیبانی آنها نسبت به
حسن اجرای پروژه‌های فوق نیز نظارت فنی می‌کرد. (جلالی فراهانی و شمسایی زفرقندی، ص، ۱۵۳)
این قرارگاه هماهنگ کننده تمام وزارت خانه‌ها بود و در حقیقت هماهنگ کننده کسانی که از وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های مختلف اجرایی، می‌خواستند در جنگ شرکت کنند.
پس از تأسیس قرارگاه خاتم الانبیاء(ص) در سال ۱۳۶۳، قرارگاه صراط زیر نظر این قرارگاه انجام وظیفه می نمود.
- نهادهای مهندسی دفاع مقدس در سه سطح مدیریتی:
نیاز های دفاع مقدس به اقدامت مهندسی در خط مقدم و عقبه آن در جبهه های غرب و جنوب، که اغلب توسط نیروهای بسیجی و دانشجویان داوطلب و نیز نیرو های سپاه و جهاد سازندگی تأمین می شد، توسط نهاد ها و یگان های زیر صورت می پذیرفت:
۱- جهاد سازندگی؛ این نهاد انقلابی که با شعار «همه با هم در جهاد سازندگی»، به فرمان امام در ابتدای انقلاب تشکیل شده بود، بخشی از کار جهاد سازندگی، مهندسی بود که در هر سه سطح مدیریت مهندسی دفاعی نقش داشت ( هاشمی فشارکی ۱۴۰۰). جهاد در صحنه های مختلف پشتیبانی جنگ، به ویژه عملیات راه سازی و احداث خاکریز حضور فعالی داشت و شهدای زیادی نیز تقدیم انقلاب کرد و به حق عنوان سنگرسازان بی سنگر شایسته آنان بود.
۲- مهندسی قرارگاه؛ به جهت هدایت بهتر صحنه های جنگ در جبهه های جنوب و غرب، قرارگاه های عمده عملیاتی کربلا و نجف و… تشکیل شدند. بخشی از زیر مجموعه این قرار گاه ها، مهندسی قرارگاه بود که نیاز های مهندسی مناطق عملیاتی و عقبه آن را پشتیبانی می کرد و یکی از اجزای آن نیز ستاد سلمان بود که طرح های مهندسی را تهیه و نظارت می کرد. کار طراحی بیمارستان، حمام ضد شیمیایی، طرح سنگر و… از جمله اقدامات این ستاد بود. ( سطح عالی مدیریت مهندسی)
۳-یگان های مهندسی؛ تعدادی یگان مهندسی نیز تشکیل شده بود که دارای ماشین آلات و تجهیزات مهندسی بوده، مأموریت های مهندسی رزمی را از قبیل اجرای پل، جاده، خاکریز، کانال و سنگر به عهده داشتند. (سطح میانی مدیریت مهندسی)
۴- بخش مهندسی یگان ها؛ یگان های رزمی شامل لشگر های پیاده و زرهی نیز جهت تامین نیاز های عملیاتی خود، تعدادی ماشین آلات و تجهیزات مهندسی داشتند و از این طریق، نیاز های محدود خود را تامین می کردند ( سطح اجرایی مدیریت مهندسی یا جزء)
- انواع اقدامات مهندسی در دوران دفاع مقدس:
بطور کلی مجموعه اقدامات مهندسی در دوره دفاع مقدس را به سه دسته میتوان تقسیم‌بندی نمود و بعبارت دیگر مهندسی در خدمت جنگ و یا جنگ مهندسی در جنگ تحمیلی به سه دسته تقسیم میشود:
۱- جنگ مهندسی رزمندگان در برابر سلاحهای دشمن
– دشمن تا دندان مسلح به سلاحهای شرق و غرب انواع آتشهای توپخانه و بمباران را بر روی نیروهای رزمنده دیوانه‌وار سراریز می‌نمود. لذا مهمترین ماموریت مهندسی ایجاد سنگر و موانع امن با هدف کاهش تاثیر سلاحها و حفاظت از جان، ماشین الات و تجهیزات است.
۲- جنگ مهندسی با مهندسی دشمن
– مهندسی دشمن با انواع ماشین آلات مهندسی کشور‌های غربی به سرعت و با حجم زیاد نسبت به موانع سد کننده در برابر رزمندگان اسلام اقدام می‌نمود، مهندسی با قوه ابتکار و با اتکاء به مدد الهی نسبت به خلق ابداعات و اقداماتی گسترده در عبور از کانالهای دشمن نائل آمد؛ تخریب و ایجاد موانع و…
۳- جنگ مهندسی با موانع طبیعی
– کوه، رودخانه، زمین سست، باتلاق، دریاچه، نیزار و. … از جمله موانع طبیعی بودند که رزمندگان اسلام جهت رسیدن به اهداف عالیه خود نیاز به عبور از آن داشتند و مهندسی بایستی در جنگ با طبیعت سخت و در شرایط حاد جنگ و با امکانات محدود خود، معابر عبور رزمندگان را فراهم می‌ساختند وجزء اتکاء به ایمان الهی و پشتکار مهندسی رزمی علاوه بر رکورد شکنی ایجاد راهسازی در شرایط صعب العبور، سبب ایجاد خلق صحنه‌های بی‌بدیل احداث پلهای بزرگ نظامی دنیا گردیدند. که بعنوان مثال میتوان به احداث ۱۸ کیلومتر جاده ظرف ۲۴ ساعت در عملیات والفجر ۲ درمنطقه حاج عمران در ارتفاعات ۳۰۰۰ متری در زیر آتش توپخانه و تیر مستقیم دشمن اشاره نمود
- مراحل اجرای اقدامات مهندسی در عملیات‌های نظامی علیه دشمن:
مهندسی رزمی، توسط یگآن‌های مستقل و مهندسی یگآن‌های رزمی و نیز جهاد سازندگی جهت موفقیت هر عملیات نظامی علیه دشمن اقدامات و پشتیبانی‌های لازم را در هر عملیات با شکوه رزمندگان اسلام، در سه مرحله زمانی ارائه می‌نمودند
۱- بستر‌سازی مهندسی در پیش از عملیات یا مهندسی آماده‌سازی
در این مرحله، مهندسی با آماده‌سازی و پشتیبانی مهندسی، بستر اجرای عملیات نظامی را با اقدامات احداث و ترمیم جادههای مورد نیاز، ساخت سکو‌های توپخانه و ادوات اردوگاهها و مقر‌های عقبه و یگآن‌های رزمی، درمانگاه صحرایی و همچنین آمادگی جهت پشتیبانی مهندسی در حین عملیات شامل آمادگی نصب پل بر روی رودخانه و یا عبور از کانال و موانع مصنوعی ایجاد شده توسط دشمن را مهیا می‌سازد.
۲- اقدامات مهندسی در حین عملیات یا مهندسی رزمی
– به محض شروع عملیات و پیشروی رزمندگان علیه دشمن، مهندسی رزمی یگان‌ها وارد عمل شده و در زیر آتش شدید توپخانه و ادوات دشمن نسبت به احداث معابر جدید، ایجاد خاکریز و احداث مواضع و سنگر‌های جدید دفاعی در خطوط مقدم جدید اقدام می‌نماید.
۳- اقدامات مهندسی پس از عملیات یا مهندسی پشتیبانی رزم
– پس از اتمام عملیات، رزمندگان مهندسی نسبت به تثبیت و تحکیم خطوط و مواضع دفاعی جدید و راههای دسترسی و احداث سنگرها و استحکامات مورد نیاز رزمندگان و ایجاد موانع جدید در مقابل دشمن اقدام می‌نمایند
– به بیانی دیگر مهندسی پس از عملیات زمانی است که دیگر پیشروی نداشته باشیم اما به مرز جدید رسیده ایم
در نتیجه ما نیاز به خط، جاده، سنگر، دیده بانی، استحکامات و موانع های جدید خواهیم داشت ( هاشمی فشارکی، ۱۴۰۰).
– در هر سه مرحله بنا به وسعت و شدت عملیات و نیاز های مهندسی، مهندسی در سطح‌های مختلف انجام می‌شد ( هاشمی فشارکی، ۱۴۰۰).
- نقش ها و بخش های مهندسی در دفاع مقدس:
– راه سازی یا جاده سازی ( جاده های عملیاتی وپشتیبانی و…). مثل جاده سیدالشهد(س)
– پل سازی (پل وعبور) شامل پل های دایمی و پلهای موقت در دودسته پلهای سبک وسنگین .مثل پل بی نظیرخیبر بطول ۱۳ کیلومتر بر روی هورالعظیم و پل متحیر العقول والفجر ۸ برروی رودخانه خروشان ارود
– مواضع واستحکامات، شامل خاکریز( انواع خاکریزبصورت تعجیلی – یک جداره – دوجداره )- سنگر( جهت نیروهای پیاده – توپخانه – زرهی –بهداری و. …) – کانال( بصورت خشک نفررو – کانال انتقال آب- و…..) – زاغه – احداث انواع قرارگاه عملیاتی ( مشترک ، تاکتیکی ، یگانی ) – انواع اردوگاه با کاربریهای مختلف رزمی (ستادی ، ییاده ، بنه و….) ، ساحل سازی ، اسکله و…
– اقدامات ساختمانی، شامل مرمت ویا احداث ساختمانهای پادگان عقبه – حمام بصورت حمام ثابت وسیار
سرویس های بهداشتی بصورت ثابت ویا سیار- و…
– اقدامات ویژه ، شامل احداث انواع بیمارستان صحرانی –حمام شیمیایی – اورژانس صحرایی – زاغه و پناهگاه.
– بخش تخریب وانفجارات ( چک وخنثی سازی ) در مراحل حین عملیات و یا پس از عملیات رزمندگان دفاع مقدس (هاشمی فشارکی، ۱۳۹۷).
– بنا به وسعت، اهمیت و شدت عملیات و نیاز های مهندسی، مهندسی در سطح‌های مختلف انجام می‌شد
( هاشمی فشارکی، ۱۴۰۰).
- ماموریت مهندسی در دفاع مقدس: (هاشمی فشارکی، ۱۳۹۷)
۱- مهندسی سدی (مانع و سرعت گیر) در برابر دشمن بوده
۲- ساختن استحکامات کمربند دفاعی
۳- پشتیبانی مهندسی در باز پس گیری مناطق اشغالی
۴- پشتیبانی مهندسی از عملیات های نظامی
۵- مقابله با خرابی‌های دشمن
۶-ایمنی شهروندان
جنگ با طبیعت و زمین و غلبه بر موانع طبیعی و مصنوعی، ایجاد امکان عبور یگان های رزم و واحدهای لجستیک، بر پا ساختن استحکامات جهت حفاظت از نیروهای خودی و فراهم آوردن تأسیسات و فضاهای مناسب جهت ادامه حضور و تثبیت موقعیت خود و نهایتا پشتیبانی آن ها. به سخنی دیگر مأموریت مهندسی رزمی در سه کلمه «عبور»، «پدافند» و «استقرار» خلاصه می شود.
در کلامی دیگر مهندسی کلید است در آفند و قفل است در پدافند (ستاری وفایی، ۱۳۷۸، ۶).
- عملیات والفجر۸:
– عملیات والفجر ۸ در ششمین سال جنگ تحمیلی و در تاریخ ۲۰ /۱۱/ ۱۳۶۴ در مرز جنوبی استان خوزستان و در جنوب جزیره آبادان، در منطقه فاو، در آن سوی رودخانه اروندرود، محدود به منطقه رأس البیشه و خورعبدالله، با رمز «یا فاطمه الزهرا(س)» در منطقهای به وسعت ۸۰۰ کیلومتر مربع صورت گرفت. و در تاریخ ۲۹ فروردین ۱۳۶۵ با پیروزی نیروهای ایرانی، به پایان رسید
– ویژگی این عملیات این بود که باید کل تجارب جنگ به‌کار گرفته می‌شد؛ جنگ شهری، جنگ در دشت، جنگ در آب و … در واقع عملیات فاو صحنه بروز کلیه قابلیت‌های نظامی و ابتکار عمل بود.
– یکی از مهمترین هدف های این عملیات قطع کردن دسترسی کشور عراق از آبهای آزاد خلیج فارس بود
– اهمیت منطقه فاو علاوه بر اهمیت سیاسی و نظامی، ارزش اقتصادی آن بود که به شهر نخل، نمک و نفت مشهور بود، و فقدان آن کشور عراق را تضعیف می‌کرد.
– مهندسی خاکی در عملیات والفجر ۸ مثل بقیه عملیات ها بود. ولی ویژگی عملیات والفجر ۸ که آن را با بقیه عملیات ها متفاوت کرد وجود رودخانه اروندرود بود تفاوت این رودخانه با رودخانه های در شرایط اقلیمی، محیطی و… رودخانه اروندرود است. رودخانه ایی که در یک روز عرض آن بین ۵۰۰ تا ۲۰۰۰ متر متغیر میشود و شرایط جزر و مدی آن دارای مشخصات ویژه‌ایی است.
– به لحاظ تسلط دیده‌بان‌های عراقی بر روی منطقه و تعارض آن با امر حافظت، عملاً سرعت کار گرفته می‌شد. مضافاً بر این که برخی از نقاط جزیره آبادان به دلیل شرایط جوی و نوع خاک آن برای اقدامات مهندسی کافی و مناسب نبود و می‌بایست با حجم بسیار گسترده‌ای از سایر مناطق، خاک مورد نیاز به وسیله کمپرسی به منطقه حمل می‌شد.
– وضعیت یاد شده مشکلات عدیده‌ای را در پیش روی قرارگاه مهندسی خاتم‌الانبیا(ص) قرار داده بود چرا که می‌بایست از یک سو ملاحظات حفاظتی را رعایت کند و از سوی دیگر حجم رو به افزایش کار مهندسی را پاسخگو باشد. در همین زمینه، قرارگاه مهندسی برای عملیات اصلی، نزدیک به ۵۰۰ پروژه‌ی طرح فریب در سایر مناطق عملیاتی را در دست اقدام و اجرا داشت.» (درودیان، ۱۳۹۱، ص ۱۷۸ و ۱۷۹).
- ساختار رزم در عملیات والفجر۸:
قرارگاه خاتم الانبیاء (ص) هدایت و اجرای عملیات را با دو قرارگاه اصلیِ عملیاتی کربلا و نوح و چند قرارگاه فرعی عملیاتی
بر عهده داشت. یگانهای تحت امر این قرارگاه‌ها نیز به ترتیب زیر بودند:
– قرارگاه کربلا (محور شمالی) هدایت نیروهای زیر را بر عهده داشت:
لشکر ۲۷ محمد رسول الله (ص) – لشکر ۲۵ کربلا. – لشکر ۷ ولی عصر (عج). – لشکر ۳۱ عاشورا – لشکر ۵ نصر – لشکر ۸ نجف اشرف
لشکر ۱۴ امام حسین (ع) – لشکر ۱۷ علی ابن ابی طالب (ع) – تیپ مستقل ۳۲ انصارالحسین (ع) – تیپ مستقل ۱۵ امام حسن (ع)
تیپ مستقل ۴۴ قمر بنی هاشم.
– قرارگاه نوح در محور جنوبی منطقه عملیاتی هدایت نیروی زیر را بر عهده داشت:
لشکر ۱۹ فجر
تیپ مستقل ۳۳ المهدی (عج)
۱۶ گردان از توپخانه
در مجموع ۱۴۰ گردان، نیروی رزمی و ۱۶ گردان توپخانه برای اجرای این عملیات سازماندهی شده بود. (مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ۱۳۹۱، ص ۲۷ و ۲۸).
- تقسیم بندی اقدامات مهندسی در عملیات والفجر ۸:
الف- آماده سازی منطقه
– ساختن جادههای مواصلاتی در عقبه و اتصال آن به شبکه‌های سراسری، احداث بیمارستان صحرائی و شیمیائی و…
– عبور از رودخانه اروند
ب- اقدامات گسترده مهندسی
– تفاوت این عملیات با عملیات‌های قبل که موجب تغییر ساختار یگانهای مهندسی می‌شد
– نخلستان هایی با عمق ۳ تا ۵ کیلو متر
– استقرار واحد های توپخانه
– تثبیت و تامین منطقه تصرف شده
ج – روش‌های اجرای فعالیت‌های مهندسی در غافلگیری
– تاریکی شب – بدون حضور رزمندگان و یگانهای رزمی مربوطه همه کارهای مهندسی و…
د – لجستیک و تدارکات
– همزمان با طراحی عملیات والفجر ۸ و مشخص تر شدن ضرورت پشتیبانی عملیات، کمیسیون ویژه‌ای در هیئت دولت، مشتکل از وزارتخانه‌های راه و ترابری، کشاورزی، نیرو، مسکن و شهرسازی، صنایع سنگین، صنایع و معادن، مخابرات، دفاع، جهاد سازندگی و سپاه پاسداران تشکیل شد. پس از آن دو کمیته به نام «مهندسی‌رزمی» و «مهندسی صنعتی» به وجود آمد تا به صورتی اساسی‌تر در امر جنگ مشارکت نموده و نیازهای موجود را برطرف نمایند. تمامی یگانهای مهندسی‌رزمی در این عملیات همچون عملیات‌های خیبر و بدر تحت امر قرارگاه مهندسی خاتم‌الانبیا(ص) فعالیت می‌کردند ( ابراهیمی و هاشمی فشارکی، ۱۴۰۰).
اقدامات مهندسی قبل از عملیات:
– اقدامات مهندسی رزمندگان اسلام پیش از عملیات والفجر ۸ عمدتاً در دو ناحیه بوده است: ۱٫ اروند رود ۲٫ منطقه شرق دجله (هور).
– در منطقه اروند «اقدامات مهندسی خودی از حدود اوایل خردادماه سال ۶۴ با استعداد بیش از ۵۰ دستگاه مهندسی شروع گردید و سپس به تدریج به ۱۵۰ دستگاه رسیده تا اینکه از اوائل بهمن ماه به ۶۰۰ دستگاه افزایش یافت.
– نوع کارهای انجام شده در این منطقه بر ۲ قسم بوده است:
کارهای آسفالت و ترمیم جادههای موجود – احداث جادههای جدید.
– تظاهر به فعالیت‌های مهندسی و آماده سازی منطقه برای اجرای عملیاتی بزرگ در شرق دجله (هور) برای جلوگیری از هوشیاری دشمن در انجام فعالیت‌های منطقه عملیاتی والفجر۸ صورت گرفت.
اقدامات مهندسی حین عملیات:
– عبور وسائل سنگین – احداث اسکله – ساحل سازی
عبور وسائل سنگین، امداد رسانی ها و… به سه مسئله اساسی بارگیری، محل و تخلیه، اتکاء داشت
و به شدت سرعت پشتیبانی و امداد رسانی را کم کرده بود
اقدامات مهندسی بعد عملیات:
اهمیت رودخانه اروندرود و پل بعثت
در میان تاکتیک‌های مختلف عملیاتی و شیوه‌های گوناگون رزم، عملیات آبی – خاکی خصوصاً عبور از رودخانه پیچیده ترین نوع تحرکات نظامی است، آن هم در رودخانه‌ای با مشخصات اروند که دارای جریان جزر و مد شدید در ساعات شبانه روز است. چنانچه در یک زمان شدت جریان آب در ساحل، وسط، و عمق رودخانه متفاوت است. لازمه عبور از چنین رودخانه‌ای انجام محاسبات دقیق بر روی جریانات آب، اتخاذ تاکتیک‌های مناسب در عبور نیروی پیاده و شکستن خط، طراحی عبور وسایل سنگین، ساحل سازی برای نقل و انتقالات و نصب پلهای مناسب را می‌طلبید و این امر با توجه به حساسیت‌های عملیات نیاز به دقت و رعایت حفاظت، توأم با سرعت عمل داشت. (درودیان، ۱۳۹۱، ۱۷۸)
– پل بعثت تمامی وزرات خانه های کشور، سطوح مهندسی و… را درگیر خود کرد به بیانی دیگر کل کشور را بسیج کرد.
ابتدای جنگ، عراق برای اشغال آبادان از اروند عبور نکرد. عراقی‌ها بااینکه از پشتیبانی تسلیحاتی کافی برخوردار بودند، می‌دانستند که از اروند نمی‌توان عبور نظامی کرد. اروند برخلاف بیشتر رودخانه‌های دنیا، ۲ بار در روز جذر دارد و ۲ بار مد. تمام تغییرات و تلاطمات آب خلیج فارس، به‌علاوه آب رودخانه‌های کارون، دجله و فرات روی آب اروند تأثیر می‌گذارد. این شرایط از اروند، رودی ساخته با سرعت آب تا ۷۰ کیلومتر در ساعت، اختلاف ارتفاع ۳ متری آب در زمان جزرومد، جریان‌های نامنظم گردابی و وضعیتی غیرقابل‌پیش‌بینی. (خبرگزاری شهرآرا نیوز، ۱۳۹۹)
چرایی نیاز پل بعثت
بلافاصله بعد از نتیجه دادن عملیات والفجر ۸، باید یک راه ارتباطی بین خاک خودمان و شهر فاو که تازه دست رزمندگان اسلام افتاده بود، ایجاد می‌شد. رزمندگانی که در فاو بودند، باید از نظر امکانات و نیرو پشتیبانی میشدند؛ چراکه عراق تمام توانش را برای پس‌گرفتن فاو گذاشته بود. قبل از والفجر ۸، پل‌هایی روی اروند زده بودند، اما اروند هیچ‌کدام را تحمل نکرده و همه را بلعیده بود.
یک پل ساخته شده بود به نام پل فجر، که شب‌ها نصبش می‌کردند و روز‌ها جمع می‌شد. این پل نیز چندان کارآمد نبود؛ باید پلی ساخته می‌شد که بتوان با آن در شبانه‌روز تجهیزات و تدارکات و مهمات را به‌آسانی به آن طرف آب رساند. پلی که درمقابل اروند وحشی مقاومت کند، دراثر حمله‌های عراق به‌سرعت قابل ترمیم و بازسازی باشد و مهم‌تر از همه به‌سرعت احداث شود. (خبرگزاری شهرآرا نیوز، ۱۳۹۹)
– در عملیات والفجر ۸ آنچه که به طور ویژه به مدیریت مهندسی دفاعی مربوط میشود، عبور از رودخانه اروند رود است. ارتباطی که سریع، آسان، امن و الخصوص با شرایط خاص تجهیزات و ماشین آلات زمان جنگ میسر باشد، ارتباط زمینی ( ماشینی) است ارتباط زمینی به دلیل سریع بودن، موجود بودن مصالح مورد نیاز طراحی و ساخت و…، آسان تر و بهتر از ارتباط های دیگر بود. لذا مهندسان را به فکر طراحی پلی که در برابر جزر و مد شدید رودخانه اروند، بمباران های دشمن و قابلیت تحمل انواع ماشین آلات، و قابلیت بازسازی سریع را داشته باشد هدایت کرد. (هاشمی فشارکی، ۱۴۰۰)
– شهید مهندس پورشریف، مسئول ستاد مهندسی رزمی قرارگاه کربلا، طرح پلی را داد که پاسخگو این نیازها باشد.
کار احداث پل بعثت در روز مبعث پیامبر (ص) در سال۶۵ شروع شد و حدود ۶ ماه به طول انجامید. این پروژه کار جمعی از مهندسان بود و اصلا نمونه ثبت‌شده‌ای از آن، در تاریخ نظامی دنیا و در تاریخ غیرنظامی نداریم. پل بعثت فرایند طراحی و اجرایی داشت.
کلیات فرآیند مهندسی دفاعی در حوزه طراحی و ساخت پل بعثت شرح زیر است: (هاشمی فشارکی، ۱۴۰۰)
– نیاز
– طراحی
– تولید
– انتقال
– نصب
– بهره برداری
– نگهداری
– مدیریت منابع انسانی.
بعد از مطالعات گسترده به طراحی پلی که به وسیله ۵۰۰۰ لوله بر روی بستر زمین سوار می‌شد و در برابر جزر مد رودخانه اروند پایدار بود و جریانات شدید را از خود عبور میداد و هم بعد از بمباران های دشمن سریع بازسازی می‌شد رسیدند.
– مرحله طراحی پل بعثت بر روی اینکه چه نوع لوله‌ای با چه قطری باشد، از چه جنسی باشد و…
– مرحله تولید چطور آنها را بنا به شرایط سخت کشور تهیه کنند
– مرحله انتقال اینکه چطور لوله های ۷ تنی را بنا به اصل غافل گیری و کمبود ماشین الات انتقال دهند
– مرحله نصب، بنا به اصل غافلگیری، سرعت، مشکلات شناور شدن و… نصب چطور صورت بگیرد
– مرحله بازسازی اینکه چطور بعد از بمباران ها فقط روسازی پل آسیب ببیند، نحوه چیدمان، قطرلوله های زیرسازی و…
– زمینه مدیریت منابع انسانی و ماشین آلات مقوله مدیریت کردن کارکنان و ماشین آلات، استحلاک ماشین آلات و… مد نظر قرار گرفت
مرحله طراحی، تولید و انتقال:
مرحله نصب:
مرحله بهره برداری و بازسازی (نگهداری):
بعد از نصب، لوله ها را زیرسازی و آسفالت می کردند. ساخت این پل شش ماه زمان برد و در طول این مدت بارها مورد بمباران دشمن قرار گرفت. با این حال قابلیت تعمیر سریع پل موجب شده بود پس از هر بمباران، آسیب هایش به سرعت توسط گروه های مهندسی بازسازی شود.
- نتایج حاصل شده از عملیات والفجر۸:
۱) منطقه فاو شبه جزیرهای است که ارتباط عراق توسط خور عبدالله را با آبهای آزاد جهان برقرار میکند. با تصرف این منطقه حاشیه شمالی خور عبدالله کاملاً بسته شد و امکان تردد از نیروی دریایی عراق گرفته شد و نیرو دریایی عراق به طور کامل در ام‌القصر به محاصره درآمد.
۲) امنیت در قسمت شمالی خلیج فارس ایجاد شد. قبل از این عملیات، کشتیهایی که به بندر امام خمینی(ره) تردد می‌کردند توسط هواپیماها و پایگاههای موشکی زمین به دریای عراق از همین منطقه مورد هجوم واقع میشدند. به دنبال تصرف پایگاه موشکی عراق در منطقه، امکان استقرار موشک زمین به دریا از عراق گرفته شد. رادارهای هدایت کننده هواپیماها و هلی کوپترهای دشمن هم که در این منطقه مستقر بودند به دست رزمندگان اسلام افتادند.
۳) تصرف بندر شهر فاو که بندری مجهز و قابل استفاده بود.
۴) پایگاه نیروی دریایی (قشله)که کار گشت زنی اروند رود و دهانه آن را قبل از جنگ به عهده داشت تصرف شد.
۵) تصرف کارخانه بزرگ نمک.
۶) آزادی تردد نیروها در حاشیه اروند و آزادسازی نخلستان‌های وسیع که از نظر اقتصادی ارزش بسیاری داشت.
۷) اسکلههای البکر و العمیه که از طریق خور عبدالله پشتیبانی میشدند در محاصره قرار گرفتند و راه تدارکاتی آنها از عراق قطع گردید.
۸) نزدیک شدن نیروهای اسلام به میزان۱۰ کیلومتر به شهر بندری ام‌القصر.
۹) آزادسازی ۹۰۰ کیلومترمربع اراضی خلیج فارس، خورعبدالله و خشکی شهر فاو
۱۰) و…
عملیات والفجر۸ یک عملیات معمولی نبود بلکه یک جنگ مهندسی بود. جنگ مهندسی در واقع جنگ با موانع و عوارض است، این جنگ با سلاحهای رزمی صورت نمیگیرد، بلکه وسایل خاص فنی و مهندسی، ابتکارات و خلاقیت‌ها، کاریترین سلاح در این جنگ است. این عملیات که با هدف استراتژیک و پراهمیت قطع رابطه دشمن با آبهای خلیج فارس، به تصرف درآوردن سکوها و مواضع موشکی به اجرا درآمد نهایتاً به سقوط شهر پراهمیت فاو انجامید. (هاشمی فشارکی، ۱۴۰۰).
- نتیجه گیری:
* باتوجه به تعامل و ارتباط نزدیک واحدهای مهندسی ارتش، سپاه و جهاد و سایر ارگان های کمک کننده در امر مهندسی در دوران دفاع مقدس، روند تکاملی مهندسی رزمی نیز تقریباً یک روند رو به رشد کلی داشت که در تمام یگانهای مهندسی رزمی حاضر در جنگ، جریان داشت و با تشکیل قرارگاه خاتم الانبیاء(ص) این یکپارچگی کامل شد.
* عملیات والفجر۸ یک عملیات معمولی نبود بلکه یک جنگ مهندسی بود. جنگ مهندسی در واقع جنگ با موانع و عوارض است، این جنگ با سلاحهای رزمی صورت نمیگیرد، بلکه وسایل خاص فنی و مهندسی، ابتکارات و خلاقیت‌ها، کاریترین سلاح در این جنگ است.
* مدیریت مهندسی دفاعی تنها یک علم و هنر نیست بلکه یک ابر مهارت است که همیشه در شرایط سخت، خود را تجلی می‌دهد، رزمندگان اسلام با ترکیب کردن عنصر ایمان و وحدت این ابر مهارت را در دفاع مقدس به تمامی جهانیان نشان دادند که میشود با حداقل امکانات بیشترین خروجی و اقتدار را داشت.
* در شرایط کنونی جهان که همواره در حال رشد چشمگیر در همه حوزه ها است و مهندسی از آن نیز مستثنا نیست امید است از تجارب مدیریت مهندسی در دوران دفاع مقدس در آینده استفاده شود .
- منابع:
کتب:
– درودیان، محمد (۱۳۹۱)، خرمشهر تا فاو (بررسی نظامی – سیاسی جنگ بعد از آزادی خرمشهر تا فتح فاو و آزادسازی مهران؛ تیر ۱۳۶۱ تا مرداد ۱۳۶۵)، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، تهران، چاپ یازدهم
– ستاری وفایی، محمد. ۱۳۷۸، نقشه در مهندسی رزم، نشریه علمی فنی سازمان جغرافیایی، دوره ۱، شماره ۴ بهار ۱۳۷۱ صفحه ۶-۸
– مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ (۱۳۹۱)، عملیات والفجر ۸ فتح فاو(طراحی، اجرا، نتایج، بازتابها)، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، تهران، چاپ سوم
-مهدوی، مصلح الدین. مزارات اصفهان، تصحیح و اضافات: دکتر اصغر منتظر القائم، ۱۳۸۷، دانشگاه اصفهان، ص ۳۶۹.
سایت ها:
– پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس۲, پ. ع. (۱۳۸۶, ۱۱ ۱۶). خلاقیت های مهندسی در دفاع مقدس. بازیابی از پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس تاریخ مراجعه ۲۷/۰۱/۱۳۹۴ ۱۵:۰۰
– خبرگزاری شهر آوا نیوز، ۱۳۹۹٫
– زندگی نامه شهید سید محسن صفوی. سایت شهدای مخابرات لشگر۱۴ امام حسین. ۱۳۹۲ http://mokhaberat14.blogfa.com/post/113/%D8%B2%D9%86%D8%AF%DA%AF%DB%8C-%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-%D8%B4%D9%87%DB%8C%D8%AF-%D8%B3%DB%8C%D8%AF%D9%85%D8%AD%D8%B3%D9%86-%D8%B5%D9%81%D9%88%DB%8C
– سرداری کرمانی, ج. (بی تا, ۹). تجارب مهندسی جنگ. تهران, ایران.
– هاشمی فشارکی، سید جواد. ۱۳۹۷٫ « اعجاز مهندسی قرن در دفاع مقدس» http://javadfesharaki.blog.ir/1397/02/06/%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D9%87-%D8%A7%D8%B9%D8%AC%D8%A7%D8%B2-%D9%85%D9%87%D9%86%D8%AF%D8%B3%DB%8C-%D9%82%D8%B1%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D9%81%D8%A7%D8%B9-%D9%85%D9%82%D8%AF%D8%B3
– هاشمی فشارکی، سید جواد. ۱۳۹۹٫ مقاله سازمان ها و واحدهای مهندسی فعال در جنگ تحمیلی http://javadfesharaki.blog.ir/1399/12/26/%D8%B3%D8%A7%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86-%D9%87%D8%A7-%D9%88-%D9%88%D8%A7%D8%AD%D8%AF%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D9%87%D9%86%D8%AF%D8%B3%DB%8C-%D9%81%D8%B9%D8%A7%D9%84-%D8%AF%D8%B1-%D8%AC%D9%86%DA%AF-%D8%AA%D8%AD%D9%85%DB%8C%D9%84%DB%8C
– هاشمی فشارکی، سید جواد. ۱۴۰۰٫ شرح اقدامات مهندسی رزمی در عملیات والفجر هشت https://javadfesharaki.blog.ir/1400/01/26/%D8%B4%D8%B1%D8%AD-%D8%A7%D9%82%D8%AF%D8%A7%D9%85%D8%A7%D8%AA-%D9%85%D9%87%D9%86%D8%AF%D8%B3%DB%8C-%D8%B1%D8%B2%D9%85%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA-%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%AC%D8%B1-%D9%87%D8%B4%D8%AA
– هاشمی فشارکی، سید جواد. ۱۴۰۰٫ شرحی بر عملیات والفجر ۸ https://javadfesharaki.blog.ir/1400/01/28/%D8%B4%D8%B1%D8%AD%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA-%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%AC%D8%B1-%D9%87%D8%B4%D8%AA
[۱] دانشجوی کارشناسی ارشد طراحی پدافند
[۲] استاد دانشگاه جامع امام حسین (ع)
