مقدمه:

مسئله دفاع و امنیت از دیرباز در طراحی مجتمع‌های زیستی و سکونتگاه‌های بشر مورد توجه ویژه‌ای قرار داشته است. نگاهی به تاریخچه طراحی اینگونه فضاها اهمیت آن را نزد شهرسازان نشان می‌دهد. در کشور ایران، با توجه به موقعیت ویژه در خاورمیانه و حضور مداوم تهدیدات خارجی و همچنین با توجه به بعد جغرافیایی- طبیعی و استقرار بر گسل‌های زلزله، پدافند غیرعامل نقش حیاتی به خود می‌گیرد. چنین ابعادی اتخاذ تمهیدات مختلف در حفظ و حراست از مراکز و تاسیسات مهم و حیاتی و تدارک پیش‌بینی‌های لازم را ضرورت می‌بخشد. با توجه به قرارگیری بسیاری از مراکز حساس و حیاتی در قلب شهرها، تخریب بخش یا تمامی آنها اثرات بسیار مخرب و سنگینی را بر سازمان فضایی شهر وارد آورده و منجر به از هم خوردن تعادل سیستم‌های جوامع انسانی می‌گردد. به منظور پیشگیری از وقوع این مشکلات و به حداقل رساندن خسارات و تلفات در زمان وقوع بحران، بحث ایمنی و امنیت می‌بایست در کلیه سطوح برنامه‌ریزی و طراحی، از موضوعات کلان شهرسازی تا معماری و جزئیات فنی مورد توجه قرار گیرد. تدابیر پدافند غیرعامل در معماری و شهرسازی می‌تواند علاوه بر کاهش خسارات تهدیدهای انسان‌ساخت، در کاهش خطرپذیری در برابر انواع خطرات طبیعی نیز مفید واقع شود.(متقی و مرتضوی مهرآبادی، ۱۳۸۹، ۲).

مفهوم پدافند غیرعامل:

منظور از پدافند غیر عامل حفظ جان و مال انسان در برابر حوادث،تاسیسات واستمرار فعالیت های اساسی وضروری مردم.تضمین تداوم نیازهای حیاتی مردم و سهولت در اداره کشور در مقابل بروز تهدید وبحران ناشی از تجاوزات خارجی وحوادث داخلی از طریق اجرای طرح های دفاع غیرعامل وکاهش آسیب پذیری نیروی انسانی وتاسیسات وتجهیزات حیاتی کشور می باشند.(مبانی اصول و شیوه های پدافند غیر عامل،۱۳۹۰)

تاریخچه پدافند غیرعامل در شهر سازی:

شکل گیری تمدن های اولیه در جهان همواره با وقوع جنگ همراه بوده است.در ایران پیش از تاریخ، نوع استحکامات عموما تابع مقتضیات ناشی از محل قطعه یا دهکده و اوضاع طبیعی سرزمین بود.تفکر ساخت واحداث دیوارها وخطوط و دژهای دفاعی از قدیم الایام به عنوان یک اقدام دفاعی باهدف سرکردن وایجاد مانع در مسیر تهاجم دشمن و ممانعت از مواجه شدن با حملات غافلگیرانه ،مورد توجه دولت های مختلف بوده است.

در معماری و شهرسازی اوایل اسلام که متاثر از معماری قبل اسلام (به ویژه ساسانیان) تفکرات دفاعی مورد توجه بوده است به طوری که هر شهر اسلامی از ۳بخش کهن دژ، شارستان وربض تشکیل می گردید.مهم ترین این بخش ها کهن دژ یا ارگ بود که قلعه هایی بود که در وسط یا گوشه شهر قرار داشته تا همواره برای دفاع و مقابله با تهاجمات دشمن آماده باشد.

ساخت بناهای گروهی حصاردار در ایران با طرح هاونقش های گوناگون از۳هزار سال پیش شناخته شده است .حصار سیک در کاشان، قلعه ی حسنلو در ارومیه، تورنگ در گرگان، تپه حصار در دامغان و… ازنمونه های آن می باشد.

ساخت اسب چوبی تراوا نیز یکی از اقدامات تاریخی دفاع غیر عامل می باشد به گونه ای که امروزه از اسب چوبی تراوا به عنوان سمبل فریب یاد می شود.

نخستین بار توماس هابز در کتاب”De Cive” تامین امنیت شهروندان را اصلی ترین قانون و مهم ترین وظیفه حاکمان در برابر مردم معرفی نموده و نپرداختن به آن را اقدام علیه صلح و قوانین طبیعت ذکر می نماید. امروزه نیز پدافند غیرعامل هم به صورت یک هدف کلی و هم به عنوان مسئولیت هر دولتی شناخته می شود، به طوری که بسیاری از دولت ها  مسئولیت های گسترده ای در باب پدافند غیرعامل بر عهده دارند.

کشورهای مختلف جهان به منظور محافظت از شهروندان خود در برابر انواع بلایای طبیعی و انسان ساخت، روش های مختلفی را به تناسب دیدگاه غالب در زمینه مقابله غیرعامل با بحران، نوع بحران و امکانات در دسترس به کار می گیرند. اهم این روش ها عبارتند از:

پیشگیری و هشدار مشتمل براعلام خطر، ساخت پناهگاه ها؛ مواجهه مشتمل بر تخلیه یا استقرار در پناهگاه؛امداد و نجات؛ وبازتوانی و….

ملاحظات پدافند غیرعامل در شهرسازی

رعایت اصول پدافند غیر عامل درشهرسازی به عنوان یک واسطه، قدرت دفاعی شهر را بالا می برد و می تواند  درتامین نیاز به امنیت اثر مثبت داشته و باعث بقای انسان می گردد.

 پدافند غیر عامل در شهرسازی:

به مجموعه تدابیر،اقدامات فنی غیر مسلحانه و ملاحظات دفاعی که سبب حذف یا کاهش آسیب پذیری و مخاطرات در شهرها ومراکز زیستی و سایر مراکز مستقر ونیز زیر ساخت های آن وتامین حداکثر ایمنی و حفاظت از مردم وقابلیت اداره و امداد به مردم در برابر تهاجمات خصمانه دشمن می گردد، پدافند غیر عامل در حوزه شهرسازی گفته می شود.

اصول دفاع غیر عامل در شهرسازی:

-مقاوم سازی و ایمن سازی تاسیسات زیر بنایی شهر

-توزیع متعادل استقرارجمعیت و فعالیت در گستره شهر

-خودکفایی نسبی در محلات شهر برای شرایط بحران ومنطقه بندی شهر در قالب سلول های خودکفا

-حتی المقدور پوشش واستتار ونامرئی سازی مراکز حیاتی وحساس مورد نیاز جنگ

– و…..

راهبرد های پدافند غیر عامل در شهرسازی:.

–   بهسازی و ایمن سازی وضع موجود ساختمان های عمومی ومسکونی مردم

–  پیش بینی ذخیره سازی نیازهای ضروری واضطراری در داخل محدوده شهر

–  ایجاد حریم امنیتی مراکز حیاتی وحساس واقع در شهر

–  ارتقا توان دفاعی وآستانه مقاومت مردم در شرایط بحران

–  مکان یابی وپیش بینی فضاهای امن مدیریت بحران و…

-و…..

مهم ترین الزامات شهرسازی در پدافند غیرعامل:

– ۱- ساختار منطقه:

ساختار هر شهر تحت تأثیر نوع و میزان روابطی قرار می گیرد که با محیط طبیعی یا مصنوعی پیرامونی یا خارج از پهنه شهری دارد.

اگر امنیت انسان و فعالیت های او در طرح های منطقه ای از جمله آمایش سرزمین مدنظر قرار نگیرد، نه تنها پایداری و بی ثباتی اصلی ترین خطر تهدید فیزیکی و عملکردی فضا می شود، بلکه عدم رعایت عوامل دفاعی و امنیتی و ایمنی در مکان یابی شهرهای جدید، باعث آسیب پذیری قابل توجهی در شهرها، صنایع، سدها، نیروگاه ها و زیرساخت های کلیدی خواهد شد. به طور کلی موارد ذیل باید مدنظر قرار گیرد:

• ایجاد هرگونه سکونتگاه و شهر جدید باید با بررسی نوع و میزان تهدیدات صورت گیرد.
• ساخت و احداث عناصر شهری مهم، حیاتی و حساس می بایست با توجه به درجه استحکام و حساسیت مطلوب صورت گیرد.
• حداکثر استفاده از عوارض طبیعی محیطی در طراحی و مکان یابی باید لحاظ شود.

از این رو در فرایند مکان یابی شهرها اگرچه عوامل بسیاری مؤثرند، اما استقرار بهینه آن در فضا با رعایت پارامترهای دفاعی برای تامین حداکثر قابلیت دفاع و حداقل آسیب پذیری ضروری است.

۲-  ساختار شهر:

توزیع فضایی عناصر، ترکیب عناصر و عملکردهای اصلی شهر که اجزای تشکیل دهنده ساختار شهر هستند، نقش مهمی در میزان آسیب پذیری شهر در برابر حوادث مختلف دارند. تقسیمات کالبدی شهر نظیر کوی، محله، ناحیه، برزن و منطقه، تک مرکزی یا چند مرکزی بودن و… نیز از وجوه دیگری از ساختار شهر محسوب می شوند که هریک به لحاظ مقابله در برابر حوادث دارای استعداد خاص خود است. مثلاً در ساختار مرکزی شهر و تمرکز امکانات اقتصادی و انسانی در یک قسمت از شهر نسبت به شهرهای دارای چند مرکز، امکان آسیب پذیری بیشتر می شود.

۳- بافت شهر:

بافت هر شهر یا همان شکل، اندازه و چگونگی ترکیب کوچک ترین اجزای تشکیل دهنده شهر نیز در میزان مقاومت شهر در برابر تهاجم نظامی و دیگر بلایای شهری مؤثر خواهد بود. به عنوان مثال می توان گفت بافت منظم و نامنظم بسته به نوع تهدید، از آسیب پذیری متفاوتی برخوردارند. به هر حال واکنش هر نوع بافت شهری در هنگام وقوع حوادث مختلف شهری در قابلیت های گریز و پناه گیری ساکنان، امکانات امدادرسانی، چگونگی پاکسازی و حتی اسکان موقت، دخالت مستقیم دارد. دامنه تأثیر این ویژگی ها نه تنها در طراحی ساختمان بلکه در طراحی شهری و در مدیریت بحران نیز توسعه یافته و حائز اهمیت فراوان است.

۴- فرم شهر:

فرم های باز در مقابل تهدیدات نظامی دارای آسیب پذیری کمتری هستند و قابلیت تغییر آن ها به منظور فریب دشمن نیز بیشتر است؛ در حالی که فرم های متراکم ضمن عدم انعطاف پذیری، آسیب پذیری بالایی در برابر تهدیدات نظامی دارند و در آن ها امکان تخلیه سریع اماکن و خروج از شهر وجود ندارد. از سویی فضاهای باز امکان اسکان موقت و جمع آوری کمک های بعدی را فراهم می آورد.

۵- کاربرد اراضی شهری:

برنامه ریزی بهینه کاربری زمین های شهری نقش مهمی در کاهش آسیب پذیری در برابر حوادث مختلف به ویژه تهدیدات نظامی دارد. رعایت همجواری ها و عدم وجود کاربری های خطرساز در مناطق مختلف شهری موجب کاهش اثرات تهدیدات مذکور می شود. با صنعتی شدن شهرها، کاربری های صنعتی یا تأسیسات راهبردی درصد زیادی از کاربری شهری را آگاهانه و یا ناآگاهانه به خود اختصاص داده است که در صورت وقوع حوادث و سوانح، عواقبی مانند انفجار، آتش سوزی و حوادث مرتبط دیگری را برای کاربری های همجوار ایجاد کرده و موجب افزایش دامنه تخریب شهری و تلفات انسانی می شود؛ به ویژه این که چنین کاربری هایی با مراکز امدادرسانی، بیمارستان ها، مدارس، دانشگاه ها و… همجواری داشته باشند. لذا برای جلوگیری از کمترین تهدیدها در شهر می بایست در مکان یابی این کاربری ها دقت فراوانی اعمال شود.

ملاحظات پدافند غیرعامل در تاسیسات زیربنایی شهری:

منظور از تاسیسات زیر بنایی، شبکه های آبرسانی و فاضلاب، گاز، مخابرات و برق می باشد که در بسیاری از موارد بر اثر حملات دشمن دچار آسیب گردیده و تاثیرات گسترده ای را بر حوزه ی شهری و ساکنان آن می گذارد. این تاثیرات خود می تواند به دو گونه تقسیم گردند. گونه ی نخست تاثیراتی است که از نبود و قطع سیستم های تاسیساتی مذکور پدید می آید؛ به عنوان مثال انهدام شبکه ی آبرسانی در یک حوزه ی شهری سبب بروز مشکلات عدیده ی ناشی از کمبود آب در منطقه مذکور میگردد. اما گونه ی دوم تاثیرات می تواند سبب وارد آمدن خسارات سنگین و تلفات ثانویه بسیاری گردد؛ که از آن جمله می توان به انهدام شبکه ی گاز و یا برق و گسترش آتش سوزی، انفجار و تلفات و خسارات پی آمد ان اشاره نمود. (فشارکی،۴،۱۳۸۸)

تاسیسات آب و فاضلاب:

دو گونه مرسوم طراحی و اجرای شبکه های تاسیساتی آبرسانی در قالب شبکه های شاخه ای و شبکه های حلقوی طبقه بندی می گردند.

از جمله مهمترین مزایا و معایب این دو گونه شبکه را می توان به موارد زیر اشاره نمود:

• در شبکه های شاخه ای همواره جریان آب از مخزن تغذیه به سمت پایین دست می باشد و امکان بازگشت آب در هیچ یک از شاخه ها وجود ندارد. اگر در یکی از شاخه لوله های میانی به سبب ترکیدگی و انهدام انقطاع بوجود آید انگاه پایین دست آن لوله، که در برخی موارد قسمت عمده ای از شهر را شامل می شود، با قطعی آن مواجه خواهند شد.
• چون انتهای لوله ها در شبکه ای بسته می باشد لذا امکان راکد ماندن آب در طولی از انتهای آن خط لوله بوجود آمده و سبب ایجاد مشکلات بهداشتی می گردد.
• هر چه از بالا دست به پایین دست شبکه ها حرکت کنیم همواره به علت افت فشار، فشار آب کاهش پیدا می کند.
• حسن شبکه های شاخه ای محاسبه و اجرای راحت آنها و هزینه پایین آنها می باشد.
• و تنها عیب شبکه های حلقوی در محاسبه و اجرا و نیز هزینه تمام شده این قبیل شبکه ها می باشد.

 

• در شبکه های حلقوی، بسته به مقیاس شهری و تقسیمات کالبدی-فضایی لحاظ شده، محلات، حوزه های شهری، نواحی و یا مناطق شهری از لوپ های بسته تاسیساتی درون حوزه عمل یاد شده و متصل با یکدیگر در قالب حلقوی برخوردارند. مهمترین مزیت این گروه از شبکه های تاسیساتی را می توان در قابلیت انتقال و مهار سریع آنها در صورت بروز هر گونه مشکل و وارد امدن هر گونه صدمه بر آنها دانست. بدیهی است این ویژگی در نگاه پدافند غیر عامل بسیار مطلوب می باشد، چرا که می توان به سرعت از گسترش آتش سوزی و انفجارات ثانویه در شرایط پس از حملات جلوگیری به عمل آورد. اما در گونه دوم (سیستم های شاخه ای) در صورت وارد آمدن هر گونه آسیبی به شبکه، کل شبکه با مشکل مواجه گردیده و علاوه بر قطع آب کل شهر، کنترل آب های جاری شده بسیار دشوار خواهد بود.(هاشمی فشارکی،۷،۱۳۸۸)

تاسیسات آبرسانی شهری:

سیستم آبرسانی شهرها با استقرار تصفیه خانه ها و مخازن آب در داخل شهرها صورت می گیرد. این تاسیسات حیاتی و حساس هستند و در مقابل حملات نظامی بسیار آسیب پذیرند. هرچند که تصفیه خانه ها نشانه فیزیکی برجسته ای ندارند اما از آنجایی که مخازن آب به دلیل شرایط توپوگرافی بستر شهری و یا تنظیم فشار مناسب برای جریان آب، در ارتفاعی بالاتر از سطح ساخته می شوند به عنوان هدف به راحتی قابل شناسایی بوده و از جمله کانون های آسیب پذیر در بافت های شهری به شمار می آیند.

در جهت رفع این معضل باید در صورت امکان با بهره گیری از پمپ های فشار، که هزینه ای مضاعف را به سیستم آبرسانی وارد می نماید، نیاز به استفاده از منابع و مخازن آب واقع در ارتفاع را تا حد امکان کمتر نمود. اما در شرایطی که استفاده از منابع و مخازن یاد شده ضروری می نمود می توان با مکان گزینی صحیح و بهره گیری از شرایط توپوگرافی زمین ترانشه های طبیعی موجود، حوزه ای را برای این منظور انتخاب نمود که کمتر در معرض دید مستقیم دشمن قرار گیرد.

مي توانيم تاسیسات آبرسانی خود را به جاي دشت، در درّه ها و كنار كوه ها بنا كنيم. در اين صورت دشمن نمي تواندبه آساني آن ها را از بين ببرد.

همچنین استفاده از تکنیک های استتار، و نیز ساخت مخازن انحرافی در جهت فریب دشمن از دیگر کارهای مفید در این خصوص به شمار می آیند. همچنین پوشاندن مخازن و منابع با سازه های مستحکم به لحاظ مصالح و نوع ساخت و فرو بردن بخشی از حجم مخازن در زمین در جهت اختفاء، و نیز استتار در بافت پیرامونی حوزه قرارگیری می تواند تا حد زیادی این تاسیسات را از آسیب در امان نگاه دارد.

از پوشش گیاهی مکمل نیز می توان در جهت اختفاء این منابع و مخازن استفاده نمود.

تاسیسات گاز رسانی شهری :

در انتقال گاز از طریق شبکه تاسیسات مربوط به آن باید همواره به این مطلب توجه نمود که این جابجایی بویژه در مجاری اصلی انتقال به هیچ عنوان نباید در مسیر خود از مجاورت کاربری ها و فعالیت های خطر ساز گذر نماید. بدیهی است مجاورت پست های برق، دکل های فشار قوی، پمپ بنزین ها، حوزه های کارگاهی خاص و…با خطوط اصلی انتقال گاز می توانند در بسیاری از موارد در شرایط صلح و زندگی روزمره شهری نیز خطر آفرین باشند و در شرایط وارد آمدن آسیب و انهدام توسط دشمن ضمن ایجاد خطرات و آسیب های ثانویه پس از حمله، امکان کنترل اوضاع را نیز دشوارتر نموده و به افزایش غیر قابل تصور خسارات مالی و انسانی منجر گردد.

استفاده از سیستم های حلقوی بسته به جای شبکه های شاخه ای و درختی می تواند این امکان را در اختیار قرار دهد تا در صورت وارد آمدن هر گونه آسیب و انفجار در خط لوله گاز عبوری قسمتی از شهر، با بستن دریچه مربوط به آن صرفا گاز آن حوزه و یا منطقه شهری را قطع نموده و علاوه بر اینکه از تسری پیدا نمودن انفجارات و آتش سوزی ها جلوگیری به عمل می آید، قطع آن قسمت خاص از شبکه توزیع، مانع از گازرسانی به سایر نقاط شهر نگردد.

برخی از معابر در شهرها به سبب جهت یابی نادرست اقلیمی همواره باعث کانالیزه شدن جریان باد غالب و افزایش سرعت آن به حدود دو برابر سرعت عادی می گردند. از آنجایی که میزان و شدت باد عبوری، به گسترش سریع آتش سوزی و آثار و پیامد های ثانویه پس از حمله دامن می زند لذا بهتر آن است که حدالامکان کمترین مجاری اصلی و کلیدی تاسیسات گازرسانی را از داخل این دسته از معبر عبور داد.

از قرار دادن مخازن ذخیره و توزیع مهم و کلیدی گاز در مراکز و حوزه های شهری پرتراکم جلوگیری نمود. بدیهی است وارد آمدن مشکلات ناشی از انهدام و آسیب های جدی به چنین تاسیساتی در حوزه های مرکزی و کلیدی می تواند سبب فلج شدن قلب های تپنده شهرها گردیده و تاثیرات و نتایج نا مطلوبی را بر جای گذارد.

استفاده از شیرهای اطفاء حریق دائمی در مسیرها و معابری که از آنها انشعابات اصلی خطوط توزیع گاز می گذرد بویژه در تقاطع ها و گره های کانونی ( نظیر تقاطع ها و میادین و…) می تواند به کنترل و اطفاء حریق در شرایط بحرانی کمک شایان توجهی نماید.

در صورت استفاده از سیستم های پیشرفته مجاری واحد تاسیساتی باید ضمن رعایت استانداردهای مربوط به عایق سازی و ایجاد جداره های محافظ شبکه های برق و گاز، تدابیر ویژه ای را نیز در جهت قطع برق و گاز شبکه از طریق سیستم های هوشمند اندیشید، تا بتوان به محض وقوع حادثه در شبکه با قطع جریان های برق و گاز، کنترل و مهار اوضاع را میسر سازد.

مخابرات شهری:

اهمیت بحث تاسیسات مخابراتی ارتباطی از منظر پدافند غیرعامل در قطع شدن ارتباطات و اطلاع رسانی و پیامدهای منفی ناشی از آن در شرایط آسیب دیدن این تاسیسات می باشد. اگرجه امروزه تنوع و گستردگی سیستم های ارتباطی با گسترش شبکه تلفن های ثابت و سیار و افزایش فرستنده های رادیو و تلویزیونی بسیار بیش از گذشته ای نه چندان دور ( در دوره جنگ تحمیلی ایران و عراق ) می باشد اما با این وجود می باید به این نکته نیز توجه ننمود که قطع سیستم های ارتباطی همواره به معنی افزایش تلفات و خسارات مالی و انسانی می باشد. لذا می بایستی ضمن رعایت الزامات مکان یابی کاربری های مهم و حساس ( بسته به اهمیت سلسله مراتبی تاسیسات مخابراتی) برای چنین مراکزی، امکان انتقال سیگنال های صوتی و تصویری رادیو و تلویزیون را در قالب مراکز  جایگزین در شرایط بحرانی به صورت گزینه های  ثانویه اندیشید.

تاسیسات برق شهری:

در سیستم های انتقال برق و تاسیسات و پست های برق رسانی نیز همچنان که در بحث تاسیسات گازرسانی نیز به این مطلب اشاره گردید، همواره باید از مجاورت و تداخل و ارتباط مستقیم با حوزه ها و تاسیسات پر خطر ( نظیر پمپ بنزین ها، مخازن گازی و…) اجتناب نمود و بدین ترتیب تا حد امکان احتمال خطر و ایجاد خسارات را کاهش دهد.

از قرار دادن دکل های برق فشار قوی و مراکز اصلی توزیع برق در مراکز و حوزه های شهری پر تراکم جلوگیری نمود. بدیهی است وارد آمدن مشکلات ناشی از انهدام و آسیب های جدی به چنین تاسیساتی در حوزه های مرکزی و کلیدی می تواند سبب فلج شدن قلب های تپنده شهرها گردیده و تاثیرات و نتایج نامطلوبی را بر جای گذارد.

تجهیز ساختمان ها و نیز معابر و بخش های کلیدی شهرها، به سیستم های تولید انرژی خورشیدی می تواند در شرایط بحران بسیار سودمند واقع گردد. و راهکارهای زیر را میتوان بکار برد :

• مکان یابی استقرار عملکرد ها
• اختفا با استفاده از عوارض زمین
• مقاوم سازی و استحکامات و ایمن سازی سازه های حیاتی
• پراکندگی در توزیع عملکرد ها متناسب با تهدیدات و جغرافیا در سطح شهر
• چند منظوره سازی سازه ها و اماکن شهری (مترو ؛ بیمارستان ؛ پناهگاه و..)
• رعایت ملاحظات پدافند غیر عامل در زیر ساخت های شهری (تاسیات برق ؛گاز؛ آب ؛ مخابرات و…)

نتیجه گیری:

امروزه با استفاده از برنامه های جامع مدیریت بحران میتوان با به کارگیری اقدامات موثر همراه با طرح های کاربردی و حتی الامکان کم هزینه و چند منظوره در مرحله آمادگی قبل از بحران ، به میزان زیادی از شدت و گستردگی خسارات و تلفات ناشی از خطرات شهری را در برابر تهدیدات دشمن کاست.

از مهم ترین این تسهیلات، به کارگیری اصول پدافند غیرعامل به عنوان راهکاری جهت کاهش خطرپذیری در برابر خطرات مختلف و افزایش کارایی پس از وقوع خطر است که باید در سطوح مختلف برنامه ریزی منطقه ای ، شهرسازی و معماری مورد توجه قرار گیرد.

نتایج نشان می دهد در کشور ما بحث اهمیت ایمنی و امنیت در شهرسازی و معماری چنانکه باید مورد توجه قرار نگرفته است .

با الزام به رعایت  این اصول در سطوح مختلف طراحی و ساخت  پروژه های معماری و شهرسازی شاهد کاهش خطر پذیری در برابر خطرات مختلف و افزایش کارایی پس از وقوع خطر خواهیم بود.

منابع:

• اخباری ؛ محمد و احمدی مقدم ؛ محمد علی ؛ بررسی پدافند غیر عامل در مدیریت شهری نشریه ژئوپلیتیک دوره ۱۰ شماره۲ سال ۱۳۹۳
• باب الخانی ، حمید رضا و هاشمی فشارکی ، سید جواد ؛ معیارهای پایش اسیب پذیریهای کلان شهرها، انتشارت وانیا ، ۱۳۹۹
• بوالحسني، عبداله -پدافندغير عامل، معماري وطراحي شهري در ايران – قرارگاه پدافندهوايي خاتم الانبيا(ص) –نشريه ۴-تابستان ۱۳۸۴
• جلالي، غلامرضا و هاشمي فشاركي، سيد جواد – پدافند غير عامل در آينه قوانين و مقررات ـ سازمان پدافند غير عامل كشور – ۱۳۸۹
• خیراندیش ، محمدرضا و هاشمی فشارکی ، سید جواد اصول مهندسی دفاع غیرعامل در طراحی و اجرای تأسیسات آبرسانی شهری- انتشارات تایماز -۱۳۹۳
• شکيبامنش، امير؛ هاشمي فشاركي، سيد جواد، ۱۳۸۸ملاحظات پدافند غير عامل در تأسيسات زيربنايي شهري. مجموعه مقالات اولين كنفراس مديريت زيرساخت ها، پرديس دانشکده هاي فني دانشگاه تهران آبان ۸۸
• عبد اله خاني- نظريه هاي امنيت- معاصر تهران ۱۳۸۵عبدالهي، مجيد، ۱۳۸۳مديريت بحران درنواحي شهري، سازمان شهرداري هاودهياري هاي كشور،تهران.
• عشق آبادي، فرشيد ۱۳۹۰تحليل نظام برنامه ريزي شهري از منظر دفاع غيرعامل، مجموعه مقالات اولين همايش علمي پژوهشي معماري و شهرسازي با رويکرد دفاع غيرعامل، دانشگاه مالک اشتر
• مبانی اصول و شیوه های پدافند غیر عامل،۱۳۹۰
• متقی و مرتضوی مهرآبادی،۱۳۸۹
• مرکز مطالعاتي وتحقيقاتي شهرسازي ومعماري وزارت مسکن وشهرسازي، تدوين اصول، ضوابط ومعيارهاي پدافند غير عامل در تهيه طرحهاي جامع شهري،تفضيلي شهري وطرحهاي محله محور، مرحله سوم،معاونت پژوهشي دانشگاه تهران، پيش نويس ۱۳۹۰
• مهدوی عادلی ؛ مهدی وآزادی ؛ شیما ؛ طراحی شهری و راهکارهای پدافند غیر عامل ۱۳۹۳
• هاشمي فشارکي، سيدجواد و شکيبامنش، امير، طراحي شهري از منظر دفاع غير عامل ، انتشارات بوستان حميد ،۱۳۹۰