مهندسی انفجارات و مین اقداماتی یکی از شاخه های تخصصی مهم وحساس بوده و کاربرد آن در حوزه رزم بسیار زیاد و گسترده است . که دراین نوشتار بدان پرداخته شده است .
مهندس عبدالامیر ابراهیمی – جهادگر امیر محمد زاده – دکترسید جواد هاشمی فشارکی
مهندسی انفجارات و مین یکی از زیر شاخه های مهندسی رزمی می باشد. مهندسی انفجارات همچنین درعملیات راهسازی و معادن و ساخت پروژه های بزرگ عمرانی کاربرد زیادی دارد.
مهندسی رزمی به شاخه‌ای از مهندسی گفته می‌شود که : در صحنه عملیات نظامی و رزم، یگان های مانوری و رزمی را با تخصص خود پشتیبانی می نماید. از جمله این اقدامات شامل آماده سازی نقاط استقرار و تجمع، احداث پناهگاه ها و کمک به تسهیل و تحرک در جابجایی یگان های خودی و متقابلاً اقدامات ضد تحرک برای واحدها و یگان های دشمن می باشد.
- مهندسی انفجار
مهندسی انفجار عبارت است از کلیه فعالیت هایی که در سه حوزه تخریب، جنگ مین و چک و خنثی سازی صورت می گیرد.
- ماده منفجره
ترکیبی شیمیایی یا مخلوطی مکانیکی است که در اثر جرقه، ضربه، حرارت یا شعله در مدت کوتاهی تجزیه شده و مقدار بسیار زیادی گاز و حرارت تولید میکند.
تجزيه يا سوختن سريع مواد منفجره كه منجر به آزاد شدن بسيار سريع گاز يا حرارت ميشود را انفجار مينامند. اين عكسالعمل سبب ايجاد فشار به محيط اطراف خود شده و باعث شكستگي و تخريب ميشود.
هر ترکیب انفجاری از دو بخش اکسید کننده و سوخت تشکیل شده‌است. هر ماده سوختی، در حرارت مناسب و در کنار اکسیژن آتش می‌گیرد و می‌سوزد. اما چون در هوا اکسیژن به صورت خالص وجود ندارد، سوختن این مواد به تدریج صورت می‌گیرد. در مواد منفجره، در کنار سوخت، ماده اکسید کننده افزوده می‌شود. ماده اکسید کننده، در هنگام واکنش مقدار زیادی اکسیژن آزاد میکند و این اکسیژن با سوخت ترکیب شده و باعث واکنش ناگهانی کل سوخت می‌شود و انفجار به وجود می‌آید، بدین دلیل مواد منفجره برای واکنش نیازی به هوا ندارند و اکسیژن مورد نیاز خود را از درون خود تأمین می‌کنند.
مواد منفجره به شرح زير طبقهبندي ميشوند:
هسته ای
شیمیایی ( کند شکن – تند شکن)
مکانیکی
- تخریب
تخريبات نظامي عبارت است از: ويران كردن ساختمانها تاسيسات يا لوازمي كه به طوركلي هدف هاي نظامي را تشكيل ميدهد. انجام اين كار ممكن است به وسيله آتش، استفاده از آب، وسایل مکانیکی و تجهیزات مهندسی يا بهکارگیری مواد منفجره عملي شود. عمليات تخريبي هم در پدافند و هم در آفند اجرا ميشود. به عنوان مثال ميتوان از انهدام سدهاي دفاعي دشمن به منظور تسهيل در پيشروي يا احداث موانع براي عمليات تاخيري و محدوديت حركات دشمن را نام برد.
از نگاه مهندسی رزمی، انهدام و از بین بردن نفرات، تجهیزات، منابع و تاسیسات دشمن با استفاده از مواد انفجاری را تخریب می نامند.
مین مقداری ماده منفجره یا ماده دیگری است که در محفظه يا جعبه فلزی، چوبی يا پلاستيکی در اندازه‌های گوناگون محاط شده و برای انهدام خودروها یا کشتی‌ها یا قایق‌ها یا هواپیماها و ایجاد خسارت به آنها و زخمی کردن افراد طراحی و ساخته شده باشد.مواد منفجره درون مین با حركت، لرزش یک يا چند ماسوره (فنر و سوزن) و چاشنی (مواد منفجره حساس) در هنگام عبور افراد يا تانک و خودرو فعال شده و انفجار رخ می‌دهد.
از نگاه مهندسی رزمی، کاشت مین در میادین مین خودی با آرایش تاکتیکی، محاسبات نظامی و ابعاد مختلف و همچنین برداشت مین برای ایجاد شکاف و معبر در میادین مین دشمن در ابعاد متناسب با اهداف و نیازمندی های میدان نبرد را اصطلاحاً جنگ مین گویند.
جنگ مين عبارتست از استفاده تاكتيكي و استراتژيكي از مينها و انجام اقدامات متقابله براي خنثي نمودن استفاده از آنها بوسيله دشمن مي باشد.
ميدان مين عبارتست ازهر منطقه اي از زمين كه حاوي تعدادي مين باشد اين مينها ممكن است با طرحهاي منظم يا نامنظم درزمين قرار داده شده باشند.
شكاف قسمتي از ميدان مين است كه فاقد هر نوع مين بوده و عرض آن طوري انتخاب ميشود كه يك يگان خودي قادر باشد با صورت بندي تاكتيكي از آن عبور كند.عرض شكاف بندرت كمتر از ۱۰۰ متر انتخاب ميگردد.
معبر ميدان مين عبارتست از راهي در داخل ميدان مين است كه فاقد هر نوع مين بوده و يا اينكه مين هاي آن موقتاً برداشته شده است اين معبر با وسايل مخصوص بطرق مناسبي علامتگذاري مي گردد تا بتوان بسهولت از آن عبور نمود . عرض معابري كه در داخل ميدانهاي مين دشمن ايجاد مي گردند بوسيله ايجاد معبر و نفوذ در ميدان مين و همچنين منظور از ايجاد معبر بستگي خواهد داشت در صورتيكه معبر براي عبور گشتيهاي پياده در نظر گرفته شده باشد عرض آن ۲ متر انتخاب خواهد شد تا عبور پرسنل از آن بسهولت امكان پذير باشد در بعضي مواقع بعلت محدوديت وسايلي كه بمنظور ايجاد معبر (مانند اژدر بنگال) مورد استفاده قرار مي گيرند ، ممكن است عرض معبر به يك متر تقليل پيدا كند . عرض معابر براي عبور يكراهه خودروها ۸ متر و براي عبور دوراهه خودروها ۱۶ متر در نظر گرفته مي شود .
- تراكم ميدان مين
تراكم ميدان مين عبارت است از متوسط تعداد مين هاي موجود در هر متر ازطول جبهه.
ميدان مين كه با توجه به نوع مينهاي موجود در ميدان بتفكيك بيان مي گردد.
عملاً بمنظور تعيين تراكم ميدان مين عمق ميدان مين مورد نظر نبوده و در محاسبات دخالتي ندارد بعنوان مثال ، بدون توجه به عمق ميدان مين ، تراكم (يك) بمعني يك مين در هر متر طول از جبهه ميدان خواهد بود.
- مينهاي تله شده در ميدانهاي مين
يك مين تله شده عبارتست از هر ميني كه علاوه بر ماسوره اصلي بيك يا چند ماسوره فرعي نيز مجهز شده باشد تا در صورتيكه ماسوره اصلي برداشته شود هنگام جابجائي مين ماسوره فرعي موجب انفجار مين گردد .
- علامت گذاري معابر
بمنظور مشخص نمودن معبر قابل عبور براي گشتي ها و نیروهای خودی در میادین مین از نوارهاي پاچه اي سفيد يا هر وسيله ديگري كه بسهولت قابل تشخيص باشد استفاده بعمل خواهد آمد. نوارهاي مذكور را در دو طرف معبر ايجاد شده يا محور معبر روي زمين قرار داده و با وسائل مختلف بزمين محكم مي نمايند. سعي مي شود كه معابر ايجاد شده براي عبور خودروها در هر دو طرف علامتگذاري گردند.
- تعيين محل و كشف مين ها
تدبير عمليات تاكتيكي جاري در ميدان رزم، به ميزان زيادي روي تحرك و قابليت مانورتآكيد دارد . همواره اين اصل مورد قبول مي باشد كه دشمن بمنظور ممانعت از انجام مانور نيروهاي خودي به ميزان بسيار زيادي از مين ها و ميدان هاي مين استفاده بعمل خواهد آورد. نيروهاي خودي بمنظور حفظ تحرك خود بايستي وسايل رزم براي تعيين محل و ايجاد شكاف در ميدانهاي مين دشمن را در اختيار داشته باشند تا بتواند با صرف حداقل منابع از ميدانهاي مين عبور كرده و تقليل دور تك را بحداقل ممكنه كاهش دهند. بعلاوه ممكنست تعدادي از ميدان هاي مين بوسيله نيروهاي خودي دور زده شده و يا فقط يك يا چند شكاف در آنها ايجاد شده باشد.
- پاك كردن ميدانهاي مين
پاك كردن ميدانهاي مين عبارتست از بيرون آوردن يا انهدام كليه مينهاي موجود در ميدان مين. عمليات پاك كردن ميدانهاي مين معمولاً در مناطقي كه زير آتش و ديدباني دشمن قرا ندارند قابل اجراست . اغلب ، اين عمليات پس از انجام عمليات ايجاد شكاف در ميدانهاي مين اجرا مي گردد.
- طرق مین یابی
در شناسائي زميني، كه الزاماً با سرعت كم انجام مي گردد، مين يابي به سه طريق مين يابي با چشم ، مين يابي با سيخك كشف مين و مين يابي با استفاده از مين ياب الكتريكي انجام مي گردد. شناسائي زميني مطمئن ترين روش براي تعيين محل مينها بوده و در كليه شرايط از نظر ديد و اوضاع مختلف جوي قابل اجرا مي باشد .
هر عارضه طبیعی، مصنوعی یا اشیا که موجب توقف، تاخیر، انحراف یا کانالیزه کردن حرکت یگان های رزمی دشمن گردد، مانع گفته می شود.
به مجموعه موانع هماهنگ طبیعی یا مصنوعی یا هر دو که که موجب توقف، تاخیر، انحراف یا کانالیزه کردن یگان های رزمی دشمن شود، سد موانع اطلاق می گردد .
- طبقه بندی موانع
انواع موانع را به روش های مختلف مِن جمله از نظر نوع تهدید، اثرات فیزیکی و روانی همچنین طبیعی یا مصنوعی طبقه بندی می کنند.
- طبقه بندی موانع از نظر نوع تهدید
موانع ضد تانک
موانع ضد نفر
موانع ضد هوا برد و ضد هلی برد
موانع ضد ساحلی
- طبقه بندی موانع از نظر نوع اثر
موانع فیزیکی
موانع روانی
- طبقه بندی براساس موانع طبیعی و مصنوعی
موانع طبيعي
موانع مصنوعی
از انواع موانع میتوان به آب گرفتگی،دیواره های طبیعی و مصنوعی، موانع بتنی، موانع فلزی دهان اژدها، موانع خورشیدی سه پر، انواع مین، تخریب، استحکامات، سیم خاردار، آرایش جاده ها، موانع درختی، کانال وخندق و… نام برد.
- سیستم سد موانع در دفاع مقدس
استفاده از موانعی مانند برش و ایجاد پیشانی در جاده ها، استفاده از آب برای زمینگیر کردن دشمن توسط شهید چمران در ابتدای جنگ تحمیلی و استفاده از میادین مین، هر چند عاملی بازدارنده می باشد که در خطوط قوای رزمی ایران بکار گرفته شد لیکن این موانع نیز به علت عدم ترکیب و چینش با موانع دیگر به تنهایی فاقد خصوصیات لازم برای سد موانع بود. تنها دژ مرزی ایران نیز که در قبل از انقلاب به طول ۹۲ کیلومتر از خرمشهر تا کوشک کشیده شده بود، نتوانست از تهاجم قوای نظامی عراق جلوگیری کند. رزمندگان اسلام فقط در عملیات والفجر ۸ از سیستم سد موانع برای مقابله با پاتک و نفوذ دشمن به نحو شایسته بهره برند. قوای نظامی ایران به دلیل بازپس گیری مناطق اشغالی و تفکر تهاجمی به مواضع عراق از سیستم سد موانع استفاده نکرد و از سیستم موانع کمترین بهره را جست. لیکن ارتش عراق با ترکیب موانع بهترین تاکتیک برای توقف با کند شدن تهاجم و پیشروی ما را برگزید و سیستم سدموانع خود را کاملتر کرد.
- سیستم موانع دشمن در مقابل دژ طلاییه
در این منطقه دشمن ابتدا سه ردیف سیم خاردار و سپس مین ضد خودرو و مین والمری با محافظ گوجه ای نصب کرده بود. پس از ان عراق خندق ضد تانکی به عرض ۳ متر حفر کرده تا مانع عبور تانک ها شود.پشت خندق مین های منور وا والمری به صورت متناوب نصب شده و بعد از آنها مین های ضد خودرو و گوجه ای، دشمن موانع خورشیدی که روی بلندترین شاخک آن مین منور قرار داده شده بود را در پشت مین های ضد خودرو قرار داده بود و پس از ان اقدام به نصب مین های گوجه ای و ضد خودرو کرده بود.بعد از آن ۵ردیف سیم خاردار توپی بشکل مثلثی احداث شده و پشت آن خرک ترکیب با سیم خاردار و بشکه های فوگاز به همراه میدان مین نامشخص ایجاد شده بود. پس از آن، کانال سی متری حفر شده که به وسیله سیم خاردار از سنگر های کمین جدا می شد.
