در دوران دفاع مقدس، باتوجه به نیازهای مختلف جنگ به ماشین آلات مهندسی ؛ مشکلات گوناگونی برای دستگاهها به وجود می آمد . رزمندگان مهندسی رزمی برآن شدند تا با خلاقیت ها و ابتکارات خود مشکلات تعمیر و نجات دستگاه را دنبال کنند.
مهندس عبدالامیر ابراهیمی – دکترسید جواد هاشمی فشارکی- جهادگر امیر محمد زاده
مهندسی رزمی سپاهیان و جهادگران و بسیجیان در دفاع مقدس دارای ویژگی هایی بود که شاید بتوان گفت نسبت به سایر مهندسی رزمی های ارتش های جهان متفاوت بود و آن اینکه به دلیل پیوند خوردن مهندسی رزمی با روحیه ی ایمان و توکل الهی رزمندگان، با توفیقاتی از سوی خدواند متعال همراه بود که این توفیقات اغلب در قالب خلاقیت ها و ابتکارات گوناگون بروز می کرد و البته باید گفت که از نظر علمی نیز موارد مختلفی همچون کمبود امکانات، روابط خوب میان فرماندهان و رزمندگان و نیز روابط بین رزمندگان، ارتباط میان یگان های مهندسی رزمی نهادهای های مختلف و … عوامل گوناگونی بود که سبب مهیا شدن زمینه ی نصرت الهی گردیده بود. لذا مهندسی رزمی رزمندگان در دوران دفاع مقدس، با خلاقیت های گوناگون در عرصه های مختلف و استفاده ی همه جانبه و بهینه از مکان، زمان و امکانات موجود تلفیق یافته بود. علاوه بر این، جهان بینی که حاصل از دین اسلام بود، سبب شده بود رزمندگان در راه خداوند متعال هرگونه ایثارگری از خود بروز داده و در این راه نهایت تلاش خود را بکار گیرند و از یأس بپرهیزند. از نظر علمی نیز به اثبات رسیده که هرگاه خلاقیت در کنار تلاش بی وقفه قرار می گیرد، بالاخره موفقیت حاصل خواهد شد.
تعمیر، نجات و سرویس و نگهداری ماشین آلات مهندسی در کوهستان ودشت وشب و روز ودر شرایط توپ و خمپاره دشمن ، محدودیت ها ومشکلاتی بوجود می آمد .و از ضرورت هایی بود که می بایست در جبهه به نحویی که میسر است ، انجام گیرد. این قسمت شامل شامل موارد زیر بوده است :
۱- نجات ماشین آلات مهندسی رزمی در جبهه
در مناطق جنگی، باتوجه به اینکه ماشین آلات مهندسی رزمی می بایست در زیر آتش مسقتیم دشمن کار کنند، بسیار اتفاق می افتاد که در اثر اصابت خمپاره، ترکش خمپاره و … از کار می افتادند. لذا می بایست آن دستگاه[۱] را رها کرده تا به همان صورت در منطقه می ماند و یا اینکه به پشت جبهه منتقل می نمودند و پس از تعمیر و بازسازی، دوباره مورد استفاده قرار می گرفت. از آنجا که برای هر یک از ماشین آلات مهندسی، هزینه های زیادی پرداخت شده بود، لذا اگر هر یک از این دستگاه ها به نحوی غیرقابل استفاده می گشتند و یا از بین می رفتند، جهت جایگزینی آنها می بایست، مقدار زیادی ارز از کشور خارج می شد که مسلماً این امر با توجه به شرایط اقتصادی کشور و فشارهای اقتصادی استکبار در آن زمان، مشکلات و ضررهای زیادی را به همراه داشت. همچنین اگر از سوی دیگر نجات یک دستگاه ماشین آلات مهندسی رزمی در زیر آتش دشمن در مواقع حساس، نجات جان هزاران رزمنده ای بود که در خطوط مقدم و در پناه خاکریزهای احداث شده توسط همین دستگاه ها با دشمن در حال نبرد بودند.لذا می بایست اقداماتی در جهت نجات این ماشین آلات انجام شود.
با توجه به موارد ذکر شده، یکی از مسئولیت هایی را که پشتیبانی و مهندسی جنگ جهاد سازندگی به عهده گرفت، تشکیل گروه های نجات بود.[۲] گروه نجات ، از اول جنگ تأسیس شد ولی واحد مستقلی نداشت و در عملیات ها دیده می شد که یک دستگاه مانده و بطور خودجوش رزمندگان ، آن را به عقب منتقل می کردند. بعدها گروهی تحت عنوان گروه نجات، این مسئولیت را برعهده گرفتند.
کار گروه های نجات در جبهه ها این بود که با به خطر انداختن جان خویش ماشین آلات مهندسی را که مورد اصابت ترکش قرار گرفته و یا به نوعی آسیب دیده یا در باتلاق و آب فرو رفته بودند و به راحتی می شد عیب آن را در پشت جبهه برطرف نمود را با ابتکار و وسائلی که در اختیار داشتند، به پشت جبهه منتقل نمایند تا پس از تعمیر و بازسازی دوباره مورد استفاده قرار گیرند. و یا اگر می شد عیب آن را رفع نمود، در همان محل رفع عیب می نمودند.
این گروه در حین عملیات نجات، شهدایی را نیز تقدیم می نمودند، سردار رشید اسلام شهید اسدا… هاشمی سرپرستی تیم های نجات در جبهه های جنوب را بر عهده داشتند.افراد گروه نجات می بایست حتی المقدور فنی بوده و یا دانش فنی در یک قسمت از کار را دارا می بودند.
در رابطه با ارزشی که این ماشین آلات برای رزمندگان جبهه ها داشت، خاطره ای از حاج حسن فروغی فرمانده گردان غدیر پشتیبانی و مهندسی جنگ جهاد سازندگی همدان نقل شده که گفته اند: “یک روز که برادران در زیر دید کامل دشمن در حال احداث جاده بودند، راننده بلدوزر مجروح شد، به طوریکه دیگر قادر نبود دستگاه را کنترل کند و خودش را از روی دستگاه به پایین پرت کرد، یکی از برادران که ناظر این صحنه بود به طرف دستگا دوید و خودش را به دستگاه رساند، اما وقتی دست به فرمان و ترمز دستگاه گذاشت، دستگاه به لب پرتگاه رسیده بود و لحظاتی بعد شاهد غلتیدن دستگاه به همراه آن برادرمان به ته دره بودیم.”
- روش های نجات ماشین آلات
برای نجات یک دستگاه آسیب دیده در خطوط مقدم، در ابتدا می بایست حتی الامکان دستگاه را روشن نموده آن را حرکت داد زیرا در غیر این صورت می بایست دستگاه را بکسل و یا سوار تریلی و کمرشکن نمود که این امر مستلزم هزینه و صرف وقت زیادی بود، به علاوه مشکلات دیگری را نیز به همراه خواهد داشت؛ برای مثال برای عقب کشیدن یک دستگاه اگر از تریلی کمرشکن استفاده می شد، همان تریلی نیز زیر آتش دشمن قرار گرفته و ممکن بود تریلی هم آسیب ببیند و مشکلات دو چندان شود.افراد گروه نجات می بایست با هماهنگی کامل کار می کردند و فقط از یک نفر دستور می گرفتند زیرا سر و صدای دیگر ماشین آلات مانع شنیدن صدای افراد مختلف بود.
افراد گروه می بایست وسائل زیر را به همراه می داشتند: سیم بکسل در اندازه های مختلف، آچارهای مختلف (فیلتر، فرانسه بزرگ، شلاقی بزرگ)، چراغ قوه، فیلترهای مختلف و شلنگ های مختلف خصوصاً شلنگ های کوچک که در بعضی موارد می توانستند از آنها به عنوان رابط بین ۲ شلنگ پاره شده استفاده کنند. همچنین روغن، گازوئیل، جک های بزرگ و کوچک را نیز می بایست به همراه می داشتند.
الف- نجات دستگاه در مناطق باتلاقی
یکی دیگر از مشکلاتی که در مناطق جنگی وجود داشت، نجات دستگاه در مناطق باتلاقی بود.
برای نجات دستگاه، درصورتی که طوری فرو رفته بود که شاسی آن بر روی زمین قرار گرفته بود، می بایست ابتدا زیر بیل و ریپر را با تراورس و یا تنه ی درختان پر کرده و بعد با فشار دادن بیل و ریپر روی آنها، دستگاه را از زمین بلند کرده سپس زیر چرخها و زنجیر دستگاه را با تنه ی درختان و تراورس پر می نمودند و درصورتی که ادامه ی مسیر زمین نیز به این صورت می بود، لازم بود که ادامه ی راه را هم توسط تراورس و یا تنه ی درختان فرش کرده و دستگاه را نجات می دادند یا جاده سازی می نمودند.
ب- نجات دستگاه از آب
از دیگر مشکلاتی که در مناطق جنگ وجود داشت، غرق شدن دستگاه در آب رودخانه، جزیره و … بود.
در مورد دستگاه هایی که در آب سقوط کرده بودند می بایست تپوپ های بزرگی به زیر و اطراف دستگاه بسته و آنها را باد می نمودند که این عمل تا حدودی از وزن دستگاه کاسته و آن را شناور می کرد و سپس دستگاه را توسط بکسل به طرف خشکی می کشاندند و بعد به پشت جبهه انتقال میدادند.
– نمونه ی عملیاتی
در احداث جاده ی سید الشهداء در بعد عملیات خیبر، یک اکیپ فنی در منطقه تشکیل شد و بلافاصله کمپرسی و دستگاه های راهسازی که ترکش میخوردند و از کار می افتادند ویا به علت تاریکی شب در داخل آب می افتادند و یا تصادف می کردند به هر نحوی که این دستگاه ها از کار می افتاد تیم نجات بلافاصله کمپرسی و یا دستگاه را عقب کشیده و تعمیر می کردند و آماده بهره برداری از همان دستگاه برای احداث جاده استفاده می شد.
ج- نجات دستگاه در مناطق رملی
یکی دیگر از مشکلاتی که وجود داشت، نجات دستگاه گیر کرده در مناطق رَملی بود. در مناطق رملی با توجه به شرایط فیزیکی زمین و اوضاع جغرافیایی منطقه ی عملیاتی و نرم بودن این نوع از خاک ها و عدم استحکام آن در مواجهه با وسائل مهندسی رزمی، اشکالاتی در احداث مواضع و یا ترابری سنگین ایجاد می شد که در این موارد لازم بود با اقدامات تأمینی و با استفاده از وسائل و مصالحی مانند چوب، خاک سفت، تور سیمی، پلیت و … حتی المقدور از بروز اینگونه موارد جلوگیری کرد. اما در مواقعی نیز به علت شرایط خاص و حساس بودن منطقه ی عملیاتی، این قبیل اقدامات هم از جهت زمانی و بعد مسافت و هم از نظر حملات هوایی و توپخانه دشمن و همینطور شناسایی منطقه توسط دشمن، امکان پذیر نبود. به عنوان مثال در عملیات والفجر مقدماتی در منطقه ی شرهانی و فکه، یکی از مشکلات اساسی ماشین آلات مهندسی رزمی، این بود که در رمل های منطقه گیر کرده و از ادامه ی فعالیت باز می ماندند؛ و در موارد شبیه به این مورد نیز اگر دستگاه در رمل های منطقه گیر می کرد و امکان بیرون آوردن آن توسط راننده دستگاه وجود نداشت، لازم بود اقداماتی توسط گروه های نجات دستگاه ها انجام شود تا دستگاه مهندسی، از جهت سلامت و ادامه ی کار بتواند بازده بیشتری در عملیات داشته و راه یا موضع یا خاکریز مورد نظر را احداث نماید. در اینگونه مناطق اغلب دستگاه های چرخ لاستیکی گیر می کردند. لذا در مواقع گیر کردن دستگاه، می بایست اقدامات زیر توسط گروه های نجات انجام می گرفت:
- در لودرها و بیل ها اولاً می بایست قسمت جلوی دستگاه را بلند نمود.
- پس از بلند کردن جلوی دستگاه، زیر چرخ ها را بوسیله ی گونی یا تراورس پر نمود تا دستگاه آزاد شود.
- درصورتیکه در ادامه ی مسیر، امکان فرو رفتن دستگاه وجود داشت، حتما لازم بود مسیر راه توسط گونی و یا خاک سفت و یا چوب، فرش کرد تا دستگاه از منطقه خارج شود.
- درصورت آسیب دیدگی دستگاه به صورت نیمه کلی، دستگاه را جهت تعمیر به پشت جبهه منتقل نمود.
۲-بکسل کردن دستگاه های آسیب دیده:
یکی از مهم ترین اقدامات گروه نجات، بکسل کردن بود که نحوه ی بکسل کردن برای هر دستگاه کمی با دستگاه دیگر متفاوت بود که در زیر به دو نمونه از آنها اشاره می شود:
الف- بکسل کردن لودر
بکسل کردن لودر به این نحو بود که ابتدا در صورت متصل بودن ترمز دستی و خالی بودن تانک بار در لودرهایی که از ترمز دستی پوسته ای استفاده می نمودند، با درآوردن شیش ( رابط ترمز) ترمز را آزاده کرده و اگر لودر در حال دور زدن و یا پیچیدن، از کار افتاده بود و فرمان آن انحراف داشت، با بازکردن چهار یا پنج رزوه از پیچ شلنگ ورودی روغن به داخل، جک فرمان را شُل کرده با خارج شدن مقداری روغن و کشیدن دستگاه، فرمان آن صاف می شد؛ در زمان کشیدن، در حالت دنده عقب خیلی راحت تر دستگاه کشیده می شد و در این صورت می بایست لیوردکل را به پایین ( حالت شناور) فشار می دادند که با قرار گرفتن باکت ( بیل) بر روی زمین مسیر مستقیم طی می شد. برای بکسل کردن دستگاه از جلو می بایست از دو حلقه که جهت قلاب جرثقیل در جلوی لودر تعبیه شده بود استفاده می شد و بعد که دستگاه در موقعیت بهتری قرار می گرفت، دستگاه را از عقب بکسل کرده و به پشت خط منتقل می نمودند؛ ضمناً جهت بکسل از سیم کوتاه استفاده می کردند، درصورتی که در مناطق کوهستانی فصل بکسل کردن دستگاهی را داشتند می بایست از دستگاه قوی تری استفاده می نمودند و به علت اینکه در اغلب موارد، دستگاه فاقد ترمز بود، جهت سرازیری ها دستگاه دیگری جهت کنترل آن از سمت مخالف نیاز بود.
ب- بکسل کردن بلدوزر
در مورد بکسل کردن بلدوزر از دو سیم مجزا و یک اندازه استفاده می نمودند و آن را به شاسی ریپر که گرد است بسته و دستگاه را به سمت عقب بکسل می نمودند؛ محل بستن بکسل در جلوی بلدوزر، قلابی بود که زیر رادیاتور تعبیه شده بود. در مورد بکسل بلدوزر در کوهستان هم به علت سربالایی و سرازیری بودن زمین، لازم بود که از دستگاه قویتری استفاده می شد و از دستگاه دیگری نیز جهت کنترل بلدوزر در سرازیری ها استفاده می نمودند؛ در مورد دستگاه هایی که بعد از خاموش شدن قفل می شد، در مدل های قدیمی، در زیر باک گازوئیل دو عدد درب در بالای ریپر بود که در گیربکس طبقه ی بالای آن، دو عدد گریس خور وجود داشت که با زدن گریس، زنجیرها آزاد می شد و در دستگاه های مدل جدید تر در هر سمت چپ باک گازوئیل، جعبه ای وجود داشت که با بازکردن درب آن، محل ۶ عدد گریس خور نمایان می شد که ۳ تای آن دارای گریس خور و ۳ تای دیگر آن فاقد گریس خور بود، از آن ۳ تای فاقد گریس خور، ۲ تای اولی آن مخصوص آزاد کردن زنجیر قفل شده بود که با زدن گریس زنجیرها آزاد می شد.اگر دستگاه در سرازیری و یا سربالایی قفل می شد، قبل از آزاد کردن زنجیر می بایست مطمئن می شدند که دستگاه به طرف پایین حرکت نمی کند.
- آسیب دیدگی دستگاه ها
ماشین آلات مهندسی براثر اصابت ترکش به جاهای حساس شان دچار مشکل می شدند و اقدامات لازم صورت میگرفت :
الف- آسیب دیدگی دستگاه براثر اصابت ترکش
با توجه به انواع آسیب دیدگی های دستگاه مهندسی نحوه ی عملکرد گروه نجات متفاوت بود.
عموماً بیشترین خسارات را روی رادیاتور، فیلتر گازوئیل و لوله روغن سوپر، موتور، سینی زیرپای راننده، جک های بیل و یا ریپر داشتیم که در زیر به اقدامات گروه نجات در ارتباط با هر یک از این مشکلات اشاره می شود.
ب- اصابت ترکش به رادیاتور
در اینگونه مواقع با ریختن مداوم آب به داخل رادیاتور دستگاه، مرحله به مرحله به عقب منتقل می نمودند
ج- اصابت ترکش به فیلتر گازوئیل
در این شرایط با یکسره کردن مسیر گازوئیل از پمپ سه گوش به پمپ انژکتور دستگاه را روشن کرده و به عقب منتقل نموده و در دستگاه هایی که با پمپ برقی کار می کرد باید دقت می شد که سیم برق رسان به پمپ آسیبی ندیده باشد و همچنین در مواقعی که فیلتر روغن و یا فیلتر سطلی آسیب دیده بود، باید توسط پولک، شلنگ محل ورود و خروج روغن کور می شد تا روغن به داخل فیلتر نیاید.
د- اصابت ترکش به لوله روغن سوپر
اگر لوله ی روغن سوپر آسیب دیده بود، ابتدا سرلوله را کور نموده تا از هدر رفتن روغن جلوگیری می شد، سپس هواکش را باز کرده و بعد از نمایان شدن پروانه سوپر، مانعی مانند یک میله را در لابلای پروانه سوپر گذاشته و مانع گردش پروانه شده و سپس دستگاه را جهت تعمیر به عقب منتقل می نمودند.
ه- اصابت ترکش به موتور و پاره شدن شنی
اگر اصابت ترکش به موتور به گونه ای بودکه دستگاه روشن نگردد تنها راه حل، بکسل کردن دستگاه بود؛ در مواقعی که شنی در اثر موج انفجار و یا ترکش پاره شده بود، باز هم باید دستگاه را بکسل نموده و به عقب منتقل می نمودند.
و- اصابت گلوله به سینی زیر پای راننده
در این شرایط که در اکثر موارد باعث درهم پیچیدن پدال ترمز در بلدوزرها می شد و دستگاه به حالت ترمز درمی آمد، می بایست با باز کردن مفصل هایی که مسیر ترمز از سینی زیرپا تا پشت خورشیدی زنجیر را به هم پیوند می داد را آزاد نمود؛ البته با بازکردن یکی از این مفصل ها حالت ترمز در دستگاه از بین می رفت.
ز- اصابت ترکش به یکی از جک های بیل و یا ریپر
در اینگونه مواقع با قرار دادن یک پولک یا سکه ی ۲۰ ریالی در مسیر ورودی روغن به داخل جک، مانع ورود به داخل جک ترکش خورده شده و توسط جک سالم دیگر بیل یا ریپر را بلند کرده و دستگاه را به عقب منتقل می نمودند.
ح- اصابت ترکش به دو جک ریپر و یا بیل
دستگاه را با دنده ی عقب حرکت داده، بیل را به روی زمین کشده و دستگاه را به عقب منتقل می نمود؛ اما درصورتیکه دو جک ریپر ترکش می خورد، ریپر را به وسیله ی لودر بلند کرده و با سیم بکسل، ریپر را در حالت بسته نگه داشته و دستگاه را به عقب منتقل می نمودند.
ط- اصابت ترکش به چهار جک بیل و یا ریپر
در اینگونه مواقع به وسیله ی لودر و چیز دیگری، بیل و ریپر را بالا نگه داشته و توسط یک سیم بکسل که از روی دستگاه عبور می کرد، بیل و ریپر را به هم بسته و دستگاه را به عقب منتقل می نمودند، ضمناً جهت بالا نگه داشتن دکل بیل مکانیکی، لازم بود که از قبل لوله ای را که قطر آن از قطر جک دکل بیشتر بود، در طول به اندازه ای که می توانست جک از میان آن عبور کند، بریده و آن را بعد از بلند کردن دکل، توسط وسیله ی دیگری، مابین پوسته ی جک و جک قرار داد تا مانع پایین آمدن دکل می شد.
ضرورت دارد این تجارب دفاع مقدس ، در بخش های اجرایی مهندسی کشور تشریح گردیده واین روحیات فرهنگ سازی گردد ، تا سبب ارتقا روحیه و معنویت وشکوفایی گردد. همچنین جهت بخشهای مهندسی دفاعی و بویژه برای محور مقاومت آموزش داده و انتقال تجارب صورت گیرد ، تا سبب افزایش کارایی در شرایط خطر و بحرانی گردیده و همچنین باکاهش هزینه ها مواجه گردند.
منابع و مأخذ
- کتب
برهانیان, ع., & نجفی, ح. (۱۳۷۶). جنگ مهندسی، خاطرات، تاریخچه تشکیل و روند تکاملی واحد مهندسی لشکر ۳۱ عاشورا. واحد مهندسی لشکر ۳۱ عاشورا.
پوریرحیم, ع., & صادقی, ی. (بی تا). ایران.
توکلی, ا. (۱۳۷۳). نقش مهندسی در دفاع مقدس.
سرداری کرمانی, ج. (بی تا, ۹). تجارب مهندسی جنگ. تهران, تهران, ایران.
- مقالات
مقاله شماره ۱، مجموعه مقالات پروژه تدوین محتوی مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس؛ مقالات مهندسی رزمی سپاه،۱۳۷۶
مقاله شماره ۸، مجموعه مقالات پروژه تدوین محتوی مهندسی رزمی در ۸ سال دفاع مقدس، بررسي توصيفي تحليلي انواع خاكريزهاي دفاعي، نجفی
- سایت
انصاری. (۱۳۸۶). کربلای ۴. بازیابی از پایگاه حجت الاسلام انصاری راد: تاریخ مراجعه ۲۳/۰۱/۱۳۹۴ ۱۰:۰۰
http://www.ansarirad.ir/index.php/2013-12-09-20-23-35/4/82-4
ایران ویکی. (۱۳۹۳). فضای معماری. بازیابی از تاریخ مراجعه ۲۳/۰۱/۱۳۹۴ ۱۱:۰۰
http://iranwiki.net/detail/1717330/article/4
آموزش نظامی،۱۳۹۰ تاریخ مراجعه ۲۴/۰۱/۱۳۹۴ ۱۲:۰۰
پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس. (۱۳۸۹, ۳ ۱۵). مهندسی رزمی در صف مقدم نبرد. بازیابی از پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس: تاریخ مراجعه ۲۳/۰۱/۱۳۹۴ ۱۴:۰۰
http://www.dsrc.ir/View/article.aspx?id=3394
پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس۲, پ. ع. (۱۳۸۶, ۱۱ ۱۶). خلاقیت های مهندسی در دفاع مقدس. بازیابی از پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس تاریخ مراجعه ۲۷/۰۱/۱۳۹۴ ۱۵:۰۰
http://www.dsrc.ir/View/article.aspx?id=164
[۱] – منظور از دستگاه هرگونه ادوات و ماشین آلاتی بود که در رزم بکار گرفته می شد ولی عموماً ماشین آلات مهندسی رزمی بود.
[۲] – برادران سپاه و ارتش نیز به برادران جهاد در کار نجات ماشین آلات مهندسی رزمی کمک می نمودند.
