نمای بیرونی و داخلی یک بخش مهم بصری ساختمان بوده. و همانند لباس فردی معرف شخصیت ظاهری بنا می باشد. در این یادداشت تزیینات در معماری داخلی ایرانی اسلامی ویا بعبارتی نما وتزیین ساختمان مورد واکاوی قرارگرفته است .
دکتر سید جواد هاشمی فشارکی
میل به زیبایی یکی از ویژگی‌های خدادی انسان است که از ابتدای خلقتش بر روی زمین ، با امکانات موجود شروع به تزیین محل زندگی خود کرده است. که نمونه های آن در غارهای ماقبل‌تاریخ دیده شده و به مرور رشد و توسعه یافته ودر معماری فضای زیست بکار رفته و بخشی از فرهنگ و تمدن‌بشمار می رود . در فرهنگ‌ها و کشورهای مختلف در مضمون و شکل تزیینات متاثر از مذهب و فرهنگ هویت خود را یافته است .
نمای بیرونی و داخلی یک بخش مهم بصری ساختمان بوده و با سبکهای مختلف و مصالح گوناگون ساخته میشود و تاثیر دهها ساله بربیندگان میگذارد . از آنجا که نمای ساختمان ؛ همانند لباس فردی معرف شخصیت ظاهری بنا می باشد. در این یادداشت تزیینات در معماری داخلی ایرانی اسلامی ویا بعبارتی نما وتزیین ساختمان مورد واکاوی قرارگرفته است .
- تعریف تزیینات
تزیینات ، جمع تزیین بوده وبه معنی آرایشها و زینتها بوده و به مفهوم تزیین، آراستن، آرایش کردن، مزین کردن است. و تمامی این واژه‌ها در معماری بر ماهیت آراستگی و ارزش‌گذاری تاکید دارد. بعبارتی پوشش ظاهری معماری را زینت بخشی می کند . درون مايه معماري اسلامي علاوه بر معماري فرم شکل دهی فضا ، در قالب تزئينات نیز تجلی پیدا کرده است. تزئينات در هنر اسلامي، يکي از اصلي ترين و موثرترين مولفه هاي وحدت بخش به شمار مي رود .
- اهمیت تزبینات
“معماري همواره علاوه بر کالبديک بنا روح خود را در عناصري چون تزيينات باز خواني مي کند خلاقيت معماران مهندسان وطراحان به گونه اي بوده است که معماري اسلامي-ايراني را به صورت تزيينات برروي بناهايي همچون مساجد، عمارتها و مساکن باشکوه کاملا خلاقانه و با هوش و ابتکار بي نظير قرار داده اند، اين عناصر هرگز بدون مفهوم و بي معني از کالبد بنا نبوده است و همواره در برگيرنده مفاهيم معنوي اسلامي مي باشد. … عناصر و تزيينات بصري به کاررفته در معماري ايران بخصوص مساجد و بناهاي متبرکه …. اين نمادهاي تزييني همچون کاشيکاري، آجرکاري، گچکاري… که نتايج حاصل در انديشه والاي و پاک اسلامي است. که ريشه ديني و اعتقادي و وحدت يگانگي دارد که اين تکنيکهاي هنري، هم از لحاظ ظاهري هم از جنبه هاي معنوي بسيار زيبا و منحصر بفرد جلوه مي نمايند. “( هاشمي نيا ، محمدمسيح ؛ بررسی و مطالعه بر ویژگی های تزیینات و ابسته به بنا و معماری ایرانی اسلامی در جهت بیان ارزش های آن ؛ همايش ملي پژوهش هاي مديريت و علوم انساني در ايران ؛ ۱۳۹۶ )
“معماران از هنرهايي چون: موزاييک کاري، نگارگري، فلزکاري، گچ بري و هنر شيشه گري بهره مي جستند. هنر معمار ايران بيان کننده نحوه انديشه جهان بيني، باورها و اعتقادات مذهبي و سنتهاي مردمان اين سرزمين است. معماران ايران با توجه به موقعيت اقليمي و جغرافيايي اين سرزمين پهناور در ابداعات و نوع آوري راه ترقي را بيهوده و در ايجاد انواع برش ها، طاق ها، ايوان ها، طاق نماها، محراب ها، مناره ها و تزئينات گوناگون بنا در عصر و دوره اي شاهکارهاي فراواني بوجود آورده اند که مساجد از جايگاه والايي برخوردار بوده اند. آنچه گريبان انسان امروزي را گرفته است در واقع غرق شدن در مدرنيته و تکنولوژي و فاصله گرفتن از گذشته سرشار از آرامش است. معماري ايراني-اسلامي با پيشينه و مصداق هاي بسيار باارزش خويش مي تواند روح ناآرام انسان امروزي را آرام سازد و مامن و پناهگاهي براي سرگشتگي هايش باشد. لذا لازم است که در طراحي هاي خويش در کنار استفاده از مصاديق تکنولوژي و مدرنيته از رکن يا ارکاني از معماري ايراني-اسلامي بهره بگيرد. “( خورسندي كوهانستاني احسان اله,قاراخاني عليرضا ، مفهوم شناسی تزئینات، مصالح، نمادها و سمبل ها مورد استفاده در معماری ایرانی- اسلامی ؛ كنفرانس پژوهش هاي معماري و شهرسازي اسلامي و تاريخي ايران ، ۱۳۹۶ )
- تزیینات در اسلام
زینت کردن و آراستن منزل، ومحیط و حتی زینت کردن بدن انسان درحد متعادل آن از منظر شرع مقدس اسلام موضوعی پسندیده بیان شده است.خداوند متعال در آیه ۳۲ سوره مبارکه اعراف چنین فرموده است : «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زينَةَ اللَّهِ الَّتي أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّيِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِيَ لِلَّذينَ آمَنُوا فِي الْحَياةِ الدُّنْيا خالِصَةً يَوْمَ الْقِيامَةِ کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآياتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ؛بگو چه کسی زینت های خدا را که برای بندگانش پدید آورده و روزی های پاکیزه را حرام نموده؟ بگو آنها در زندگی دنیا از آن کسانی است که ایمان آورده اند هر چند کفار هم با آنها شرکت جویند در حالی که در روز قیامت مخصوص آنها خواهد بود.»؛ همچنین پیامبر گرامی اسلام(ص) درخصوص زیبایی چنین فرموده اندکه«إِنَّ اللّه تَعالى جَميلٌ يُحِبُّ الجَمالَ، سَخىٌّ يُحِبُّ السَّخاءَ، نَظيفٌ يُحِبُّ النَّظافَةَ؛ خداوند زيباست و زيبايى را دوست دارد، بخشنده است و بخشش را دوست دارد، پاكيزه است و پاكيزگى را دوست دارد.»
دین مبین اسلام بر کیفیت تزیینات ایران تاثیر بسزایی گذاشته است. معماران ایرانی با تاثیر از زیبا بودن خدا زیبا دوستش خدا ، بصورت هنرمندانه زیبایی را در هنر و معماری جلوه گر ساخته و آثار قابل توجهی را بر جای گذاشته‌اند. هدف اصلی از زیبایی درتزیینات ، القای مفاهیمی چون نظم و وحدت وجودی و بخصوص همانند خلقت انسان در قبایل مختلف ، وحدت در کثرت است، که این تزیینات در اشکال و قالب نقوش هندسی، رنگ معنوی فیروزه‌ای و طلایی، خوشنویسی و کتیبه‌نگاری، آب و نور دیده میشود .
موضوع ” نما و تزیین ساختمان از منظر روایات اسلامی” توسط نگارنده بطور مفصل در تاریخ ۲۴ فروردین ۱۴۰۰ در ایثار پرس به نشانی http://www.isarpress.ir/?p=4735 منتشر شده است .
- تزیینات در معماری
در معماری ایرانی ، یکی از موارد زیبایی‌شناسی در تزیینات است و این زیبایی‌شناسی را در دوره‌های تاریخی معماری ایران میتوان یافت . در بناهای دوران اسلامی تزئینات انتزاعی و هندسی می باشد . از آن جایی که اسلام نقش انسان وحیوان را در نقوش بر خلاف ماهیت وجودی خدا و اسلام می‌دانست بنابراین نقوش به سمت گیاهی و اسلیمی رفته است . این طبیعت‌گرایی در تزیینات ایرانی و اسلامی ریشه در اعتقادات اسلامی داشته که تاثیرزیادی در هنر اسلامی-ایرانی گذاشته و تزیینات در قالب هندسی جلوه‌گر شده است.
دوره صفویه و عثمانی دوره شکوفایی هنر معماری و تزئینات آن بخصوص در استفاده وسیع از هندسه و تزئینات اسلیمی در کاشیکاری، گچ بری و … در ایران و ترکیه بوده است .
- تزیینات در اماکن مذهبی
عناصر تشکیل دهنده معماری اسلامی شامل : طاق و قوس و حیاط و ایوان نما و تزیینات بوده است و از تزیینات در مصالح بکار رفته ( درجزییات) آجر ، کاشی ، چوب ، شیشه ، خشت و … بکار می رفته است .
تزیینات در اجزای کلان تشکیل دهنده معماری سنتی : حیاط یا صحن ، گودال باغچه ، جرم بنا ، ایوان ، گنبد و پله سردرب ورودی به زیبایی بکار گرفته می شده است و همچنین در اجزای خرد تشکیل دهنده معماری سنتی شامل : ارسی پنجره‌های کشویی بالا و پائین ، در اطاق ها ، طاقچه ها ، بخاری‌ها ( شومینه ) هنرمندانه زیبا بوجود می آمدند .
اوج هنر تزیین درعناصر در کار بری های مذهبی شامل : شبستان ستوندار ، مناره در مدارس، مساجد و مقبره ها ، رواق جلوه گر می شده است . .همچنین درسایر کار بری ها شامل : چهار صفه ؛ حجره در مدارس علمیه و در کاروانسرا برای استراحت مسافران ، سردابه در آرامگاههای ناحیه ی شمال و آذربایجان و بادگیر در مناطق کویری ، شوادان در دزفول بروز یافته است .
- عناصر طبیعی در تزیینات معماری
عناصر طبیعی که در تزیینات معماری بکار برده می شده است : ﻧﻮر؛ آب ( حوض وآب نما ) ؛ طبیعت ، فضای سبز ( درخت)بوده است :
نور: نور در معماری ايرانی اسلامی نماد وحدت الهی است ( خدا نور (وجودبخش) آسمانها و زمین است، داستان نورش به مشکاتی ماند که در آن روشن چراغی باشد و آن چراغ در میان شیشه‌ای که از تلألؤ آن گویی ستاره‌ای است درخشان – اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَاةٍ فِيهَا مِصْبَاحٌ الْمِصْبَاحُ فِي زُجَاجَةٍ الزُّجَاجَةُ كَأَنَّهَا كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبَارَكَةٍ – آيه ٣٥ سوره نور) نور در معماری علاوه بر بعد مذهبی، باعث مشخّص تر شدن عناصر تزيين می شود. عناصر تزيينی به گونه ای طراحی و اجرا شده اند که با سطوح برّاق و درخشنده باعث انعکاس نور در فضا شوند. همانگونه که از تجزيه نور، رنگ های مختلف رنگين کمان حاصل می شود، در نتيجه ورود نور در فضا نيز رنگ های مختلف ديده می شود. در اين معماری همچنين از نور در کنار تاريکی استفاده کرده اند تا جلوه روشنايی بيشتر نمايان شود.
آب: براساس این ایه شریفه (و از آب هر چیز زنده‌ای را آفریدیم – وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ كُلَّ شَيْءٍ حَيٍّ – سوره انبيا،آيه۳۰ ) از آب برای تزيين، آرامش و استفاده جهت آبياری در معماری خانه ها و باغ ها مرسوم بوده است و در بناهای مذهبی آب کارکردی عبادی نيز داشته و جهت گرفتن وضو به کار می رفته است. در معماری برخی بناها مانند مدارس و چهل ستون ،بخش انعکاس يافته بنا در آب، نیز اهميّتی به اندازه خود مادی و واقعی آن را داشته است.
طبیعت و درخت : در دین مبین اسلام براساس احادیث و روایات زیادی کاشتن درخت امری پسندیده و از بین بردن و قطع آن نکوهیده شمرده شده است . از طرفی به دلیل اختلاف آب و هوایی مناطق مختلف ایران ، بخصوص در مناطق گرمسیری باغ اهمیت ویژه ای پیدا می کند . لذا درخت به عنوان عامل گیاهی و حیاتی یکی از مولفه های تزیین با عناصر طبیعی فضای سبز با در فضایی بنام باغچه بوده است . علاوه برموارد فوق ، کاشت گل و گیاه و درخت و استفاده از نورپردازی طبیعی، برای سرمایش خانه و استفاده از سایه آن در فصول گرم سال، برای تولید نسیم خنک در فصول گرم، و برای ایجاد یک فضای آزاد و ایمن برای بانوانی که برای حضور در بیرون از خانه به پوشش و حجاب کامل نیاز داشتند.
- انواع مصالح بکار رفته درتزیینات در بناهاي قدیمی معماری اسلامي
مصالح ساختماني در تزیینات بناهاي قدیمی معماری اسلامي چنین بوده است :
- آجر در ابعاد و رنگهای مختلف
- گچ. گچبري براي آراستن سطوح داخلي بناها، نوشتن کتيبه ها، تزيين محرابها، زيرگنبدها و ايوانها
- کاشي براي تزيين و همچنين استحکام بخشيدن به بناها
- خشت. بخشي از ديوار ها از خشت و بقيه از آجر بوده
- سنگ. براي کار در شالوده، بدنه، فرش کردن کف و تزيين بنا استفاده مي شد بيشتر آذربايجان
- چوب. استفاده از چوب براي ساختن در، پنجره، صندوقهاي ضريح، ستونها و تير سقف و چهارچوب، در ناحيه ي مازندران و گيلان رواج بيشتري داشته
- شيشه هاي الوان براي تأمين روشنايي و تزيين در و پنجره و قابهاي گنبدخانه ها و شبستانها
- و …..
- هنر اسلامی در معماری
هنر اسلامی شامل هنرهای تجسمی خلق شده در دنیای اسلام بوده و از هنرهای مختلف در تزیینات بناهاي قدیمی معماری اسلامي مورد استفاده قرار می گرفته است :
خوشنویسی، نقاشی، سفالگری، قالیبافی، فرش بافی، گلدوزی اسلامی، سفالگری و کاشیکاری ، هنرهای نمایشی مجسمه‌سازی ؛ هنرهای صناعی شامل : گره چینی ( کنار هم چیدن کاشی‌ها، آجر‌ها و دیگر مواد نقش‌های هندسی تزئینی درست می‌کنند پرکاربرترین استفاده از الگوی ستاره در پوشاندن سطوح . سه دسته گره ، گره‌سازی در معماری: گره در آجرکاری، گره در گچ‌بُری، گره در کاشی و آجر، گره بر روی سنگ، گره در آئینه‌کاری و نقاشی در گره. گره‌سازی در چوب: گره در منبت‌کاری، گره در منبت‌کاری با ورقه‌های چوب. گره در دیگر هنرهای تزئینی: گره در خاتم، گره در فلزکاری، گره در میناکاری، گره در قالیبافی، گره در کارهای مهری، گره در صحافی، گره در پارچه‌های قلمکار، گره در پارچه‌های حریر و قلمکار و زری.) ؛ کاشی ( کاشی معرق، کاشی معقلی، کاشی مشبک، کاشی گره و کاشی خشتی ) ؛ آبگینه (هنر کار روی شیشه: آئینه کاری، نقاشی پشت شیشه، معرق شیشه، تراش شیشه و … ) ؛ فلز (قلم زنی، ملیله کاری، میناکاری و … ) ؛ خاتم و گره چینی ( ترکیبی است از چند ضلعی‌های منظم با مواد اولیه گوناگون در رنگهای مختلف ) ،سفال : ( ساختن ظروف با گل ) ؛ ؛ نساجی سنتی (پارچه های زربفت و آذین توری ) ، کار بندی ، رسمی بندی ، قاب بندی و….
- سخن پایانی
- با توجه به آموزه های اسلامی مبنی بر وحدت در کثرت ، بکار گیری تزیینات درحوزه مختلف وبخصوص در نمای بناها ، نبایستی سبب خدشه به سیمای شهر و روستا گردیده و فقر و غنی را نمایان ساخته وباعث تشتت ذهنی گردد .
- گرچه اسلام برزیبایی تاکید کرده است ، ولی در تزیینات بایستی براساس قاعده کلی اسلامی حدتعادل ( میانه روی ) توجه نمود و البته شرایط اقتصادی جامعه نیز شرایط تعیین کننده ای است که بایستی مورد توجه قرارگیرد و در شرایطی که بسیاری از مردم در شرایط سخت معیشتی قراردارند ، افراط در تزیینات اماکن مذهبی و حتی اماکن مقدسه نیز محل تامل بوده وبایستی این سنت غلط باقیمانده از پیش انقلاب ، تجدید نظر شود .
- تزیینات الزاما به مفهوم پرکار بودن و پر هزینه بودن نبوده ، با اشکال و نقوش ساده نیز میتوان زیبایی را خلق کرد .
