چکیده کتاب مبانی ،کارکردها
و
ویژگیهای مساجد
تدوین وتالیف :
حجه الاسلام محمد مهدوی عارف
دکتر سیدجواد‌هاشمی فشارکی
بهار ۱۳۹۵
امام خميني بیش از ۵۸۰ مورد در رابطه با مسجد سخن فرمودند و عبارات حضرت امام هشداردهنده است که فرمود:
«ما از توپ و تانک نمیترسیم اما از خلوت شدن مساجد میترسیم.»
« مسجد محلى است كه از مسجد بايد امور اداره بشود. اين مساجد بود كه اين پيروزى را براى ملت ما درست كرد. پيروزى ما براى اداره مسجد است. مراكزى كه مراكز بسط حقيقت اسلام است، بسط فقه اسلام است و آن مساجد است،
اينها را خالى نگذاريد.»[۱]
مقدمه مؤلفین
بنام صاحب مسجد
مسجد به عنوان محل تجمع و عبادت نقش خاصي را در عصر نبوي به عهده داشت و علاوه بر مركزيت اداري سياسي، محل علم و آموزش و به منزله محلي براي وعظ و ارشاد و حل و فصل اختلافات مسلمين و نخستين مركز تعليم به شمار ميرفت. در سال‌هاي آغاز قرن دوم هجری تحولي جديد در آن به وجود آمد و نقش عمده‌اي در زمينه آموزشي و علمي به عهده گرفت كه نتيجه آن بعد از عصر فتوحات اسلام بود. شكوفايي مساجد تا پايان سده سوم هجري ادامه داشت ولي بايستي يادآوري نمود كه در همه مساجد به امر آموزش پرداخته نمي‌شد و اين امر منحصر و محدود به دسته‌اي ازمساجد بود كه به خاطر شرايط محلي، فرهنگي و مذهبي و برخي عوامل ديگر بر ساير مساجد برتري داشتند و نقش نوعي دانشگاه عمومي را عهده‌دار بودند. نخستين مركز رسمي جهت گسترش علوم و فنون، بيت الحكمه نام داشت كه در بغداد عصر عباسي تاسيس شد. اساس آن از كتابخانه‌اي كوچك پايه‌ريزي شده بود و در زمان مأمون توسعه يافت.
با بررسي تاريخ گذشته انقلاب شكوهمند اسلامي جدا از اينكه مساجد محل عبادت ،تربيت وآموزش بوده است، مساجد مكان امني براي تصميمگيري و برنامهريزي در بسياري از موارد نيز محسوب ميشده است، جلسههاي وعظ و خطابه و سخنرانيهاي روشنگرايانه اهل علم و دين در مسجد، نقش مؤثري در بيداري و آگاهي مردم داشته و دارد. در نتيجه، مسجد، پايگاه خيزش انقلابيان و مبارزان دينداري است که با کژ رويها و کژ رفتاريهاي جامعه به مقابله برميخيزند و حرکتهاي انقلابي را سازماندهي ميکنند.
مقام معظم رهبري، با اشاره به نقش انقلابي مسجد و احياي مساجد کشورهاي اسلامي پس از انقلاب اسلامی ايران ميفرمايد:«تا قبل از انقلاب اسلامي، کسي جرأت نميکرد دم از اسلام بزند. در اين کشورهاي اسلامي که امروز مسجدها رونق پيدا ميکنند و کانون تحرک ميشوند، تا ديروز مسجدها متعلق به يک مشت پيرمرد از کار افتاده بود. امروز آن مسجدها جاي جوانان و کانون جنبشهاست».
مؤمنان هشيار و آگاه، مبارزه با حکومت ستمگر پهلوي را از مسجد آغاز کردند و آن را مرکز فعاليتهاي مبارزاتي خود قرار دادند. رژيم پهلوي ميکوشيد مساجد را به انزوا بکشاند و جوانان را از آنجا دور نگه دارد و فعاليتهاي مذهبي و سياسي مساجد را کنترل کند. به همين دليل، به کنترل واعظان و جلسههاي سخنراني و فعاليتهاي فرهنگي مردم در مساجد ميپرداخت. نقش مسجد در انقلاب اسلامي به قدري گسترده بود که رژيم، درب برخي از مساجد را بست. البته حکومت پهلوی نتوانست مانع کارآيي مساجد شود و مساجد، به پايگاه انقلاب و مرکز نشر آموزههاي اسلامي و محل وحدت نيروهاي انقلابي تبديل شد. مساجد، مرکز تبادل اطلاعات و جلسههاي مشاوره ميان مبارزان بود و پخش اعلاميه در بيشتر مساجد ايران صورت ميگرفت.
مساجد عمده‌ترین ابزار روحانیت برای ارتباط با اقشار مختلف جامعه بودند كه از این طریق ایدئولوژی انقلاب و پیام روحانیت به گوش مردم می‌رسید. همچنین عامل اصلی بسیج تجار و بازاریان، مساجد بودند كه به دلیل پیوند تاریخی مسجد و بازار در قیام‌ها و اعتراضات مردمی، مسجد مركز تشكل و سازماندهی بازاریان بود. بنابراین در انقلاب اسلامی، مساجد به عنوان یكی از اركان عمده انقلاب یعنی سازمان و پایگاه اجتماعی گروه‌های مخالف رژیم در كنار دو ركن دیگر یعنی رهبری و ایدئولوژی به نقش آفرینی پرداختند و به عنوان یك نهاد مدنی بومی با ارائه كاركردهای گوناگون توانستند در مقایسه با سازمان‌ها و نهادهای نوین، نقش بسیار مهمی در جامعه ایفا كنند و قابلیت مذهب و نهادهای مذهبی را به نمایش بگذارند[۲]
در جريان جنگ تحميلي، رزمندگان هشت سال دفاع مقدس در مساجد آمادگيهاي لازم سياسي و عقيدتي( ونیز پشتیبانی) را پيدا ميكردند و خود را آماده براي نبرد دشمن ميکردند و پايگاههاي بسيج مساجد كه امروزه نيز وجود دارند شرايط مناسبي را براي تربيت نسل جوان در ابعاد مختلف فراهم مينمودند. مساجد مكان مناسب إرايه ارزشهاي ديني و اعتقادي و مفاهيم فرهنگي بودهاند، نشستن پاي سخنرانيهاي مذهبي و سياسي، و شركت در برنامه مذهبي ولادت و مصيبت اهل بيت: از موارد ديگري بوده است كه نقش مساجد را در تقويت مباني ارزشي معرفي مينمايد.
لذا ازانجاکه مساجد در طول تاريخ علاوه بر كاركرد عبادى، كاركردهاى ديگرى هم در زمينههاى سياسى، اجتماعى، فرهنگى و نظامى داشته است. تعيين جايگاه واقعى مساجد، موجب افزايش كارآيى آن در تقويت و تثبيت و بسط زيرساختهاى فرهنگ اصيل اسلامی وجامعه مسلمین خواهد شد.براین اساس مطالب زیر درساختاراین کتاب بدان پرداخته شده است :
- درفصل اول :مفهوم مسجد درآیات و کلام وسیره ایمه (س) ارایه شده است
- فصل دوم :آثار و فوايد حضور در مسجد تشریح شده است
- درفصل سوم :سیر تاریخی مساجد اسلام (پیشینه مسجد در دورانهای مختلف) معرفی شده است
- فصل چهارم : مسجدوپیشینه کارکردهای آن تدوین شده است
- درفصل پنجم :چالشها ومشکلات مساجد بیان شده است
- و درفصل ششم :راهکارها وراهبردهای تقویت مساجد ارایه گردیده است
لازم است از کلیه عزیزان وسرورانی که درمراحل مختلف تدوین وتالیف قبول زحمت کرده اند وهمچنین عزیزانی از زحماتشان بهره برداری شده است ، نهایت تشکر وقدردانی را داریم .بدیهی است این اثر خالی از اشکال وقصورنبوده ، لذا از صاحب نظران، اساتید گرامی ودانشجویان عزیز خاضعانه تقاضا میشود، نظرات ارزشمند خود را جهت غنای بیشتر ان ارایه نمایند.
بهار ۱۳۹۵
سید جواد‌هاشمی فشارکی
محمد مهدوی عارف
فهرست مطالب
مفهوم مسجد درآیات و کلام وسیره معصومین (س). ۱۹
ورود به مدينه و مأموريت ناقه. ۳۲
مسجد و ساير معصومين عليهمالسلام. ۴۷
محراب، نزديكترين نقطهى اوج. ۵۴
مراسم ازدواج فاطمه عليهاالسلام. ۵۴
گريههاى معصومين عليهمالسلام. ۵۷
امام سجاد عليهالسلام در مسجد جامع شام. ۵۸
ماجراى پناه آوردن ابولبابه به مسجد. ۶۰
دعاى امام صادق عليهالسلام در سهله. ۶۱
معاملهاى معنوى مقابل مسجد. ۶۳
امام رضا عليهالسلام در مسجد مدينه. ۶۵
عنايت حضرت امام جواد صلىاللهعليهوآله. ۶۶
نقش مساجد در تامين بهداشت روان انسان.. ۷۵
آثار سياسى، اجتماعى حضور در مسجد. ۷۷
ارتقا روحیه ايثار و انفاق.. ۸۹
سیر تاریخی مساجد اسلام (پیشینه مسجد در دوران مختلف). ۹۳
هجرت پيامبر (ص) و شكل‌گيري مساجد در صدر اسلام. ۹۴
پیشینه کارکردهای مسجد در صدر اسلام. ۹۹
تهران قديم و جديد و مساجد آن.. ۱۰۷
كاركردهاى مختلف مساجد در انقلاب اسلامى.. ۱۲۵
مسجد و پیشینه کارکردهای آن.. ۱۳۱
گفتار اول: نقش عبادي مسجد. ۱۳۳
نقش مسجد در انجام عبادت شايسته ۱۴۳
آثار تربيتي، اخلاقي و رفتاري مسجد. ۱۴۸
گفتاردوم: کارکرد ارزشی مسجد. ۱۴۹
مسجد و آغاز شکل گیری خانواده (عقد نکاح). ۱۵۴
مسجد و تداوم خانواده (تنظیم روابط، برداشتن اختلافات). ۱۵۵
گفتار سوم: نقش اجتماعي مسجد. ۱۵۷
مسجد كانون ارتباطات جمعي.. ۱۵۸
مسجد و وحدت اجتماعي مسلمين.. ۱۶۰
راز منظم كردن صف‌ها در نماز جماعت.. ۱۶۱
مبارزه با تفرقه و پراكندگي در مسجد. ۱۶۲
مسجد و امر به معروف و نهي از منكر. ۱۶۲
امور تعاونی و اجتماعی مردم. ۱۶۳
گفتارچهارم : نقش خدماتي مسجد. ۱۶۴
خدمات پزشكي و درماني مسجد. ۱۶۵
مسجد محل استقبال از هئيت‌هاي خارجي.. ۱۶۶
گفتار پنجم : نقش علمي، آموزشي مسجد. ۱۶۶
ترجيح جلسات علمي بر جلسات دعا در مسجد، در زمان رسول خدا ۱۷۱
گفتار ششم : نقش وکارکردهای تربیتی ،آموزشی وفرهنگی مسجد. ۱۷۲
مسجد نخستین مرکز آموزشی و مدرسه دینی.. ۱۷۸
محتوا و سبک آموزش در نخستین مسجدها ۱۷۹
مسجد نخستین مرکز آموزشی و مدرسه دینی.. ۲۰۴
محتوا و سبک آموزش در نخستین مسجدها ۲۰۵
کارکرد سیاسی ، نظامی مساجد. ۲۲۲
کارکردهای روان شناختی مسجد. ۲۳۰
پایگاه مبارزات سیاسی ـ نظامی.. ۲۴۰
مسجد ،نماد وکانون معمارى و فضاى كالبدى شهرى.. ۲۴۳
مسجد، ارائه الگویی از جامعه مطلوب دينى.. ۲۴۴
راهکارها و راهبردهای تقویت مساجد. ۲۸۹
آموزش مورد نیاز متصدیان مسجد. ۳۴۹
ایجادنمازخانه درهمه مکانها ۳۵۰
اثربخشی عناصر فعال در مسجد. ۳۵۴
شايستگي هاي جماعت (مأمومين). ۳۶۳
الگو برداری از مساجد موفق.. ۳۷۱
تنوع بخشی برنامهها و خدمات.. ۳۷۳
- وغیره
تقدیم به شهدای مسجد جامع جعفریه
آنانکه اهل مسجد بودند و برای دفاع ازاسلام جانفشانی کردند
منابع
الف) منابع فارسی و عربی
- قرآن كريم.
- ابن‌بابویه قمى، ابو جعفر محمد بن على بن حسين ( شيخ صدوق )، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، مترجم محمدرضا انصاری محلاتى، چ اول، قم: نسيم كوثر،۱۳۸۲٫
- ابوالقاسمی، محمد جواد، شناخت فرهنگ، چ اول، تهران: انتشارات عرش پژوه، ۱۳۸۵٫
- ابوالقاسمي محمد جواد ( ۱۳۷۸) امام و مأموم در جلوه‌گاه حضور. تهران: نشر ياس كبود، چاپ دوم.
- ابوداود السجستانی الازدی،سلیمان بن اشعث، سنن ابی داود،دارالجیل، بیروت،بی تا
- ابوزید عمر بن شبه ممیزی؛ تاریخ المدینه المنوره، ترجمه حسین صابری، قم، نشر مشعر،
- ابی الحدید المعتزل، عبدالحمید، شرح نهج البلاغه، ،کتابخانه آیة الله مرعشی، قم، ۱۴۰۴ ﻫ. ق
- احتجاج، احمد ابن علی ابن ابو طالب طبرسی، نشر مرتضی، ۱۴۰۳ق
- احمد ابن يعقوب بن جعفر بن وهب بن واضح يعقوبی،تاريخ يعقوبی، ، ترجمه محمد ابراهيم آيتی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۷، ج ۲
- ارتباطات میان فردی، ودود جولیانی، ترجمه مهرداد فیروزبخت، آفتاب، بی‌جا، چ ۱، ۱۳۷۹ش
- اسلام و روانشناسی، محمود بستانی، ترجمه محمود هویشم، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد، ج ۲/ ۱۳۷۵ ش آشنایی با قرآن، مرتضی مطهری، تفسیر سوره نور، انتشارات صدرا، قم، چ ۴؛ بی‌تا
- اصول کافی، محمد ابن يعقوب کلينی، ترجمه سعيد راشدی، نشر اجود، ۱۳۸۸، ج۱
- التراتيب الدااريه، عبد الحی کتانی، عليرضا ذکاوتی، سمت، ۱۳۸۴، ج ۲
- الامالی الصدق، شیخ صدوق، درالثقافه، قم، ۱۴۱۴ ه. ق
- أمالي الصدوق، چ پنجم، بيروت : اعلمى، ۱۴۰۰ ق.
- امام خمينی، صحيفه نور، مرکز فرهنگی انقلاب اسلامی، ۱۳۷۱
- امام خمينى، صحيفه نور، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى۱، تهران ۱۳۷۸ ش .
- امام، ابراهیم، «نقش مسجد در تکوین افکار عمومی»، مترجم محمد سپهری، مجموعه‌ی مقالات کارکرد مساجد، چ اول، تهران: رسانش، تابستان ۱۳۸۴٫
- اميري علي نقي ( ۱۳۸۷)، مديريت اسلامي، تهران، نشر فجر ولايت.
- انجم شعاع آذر (۱۳۸۷)، نقش مساجد ايران پس از انقلاب اسلامي در گسترش فرهنگ ديني و انقلابي: چالشها و چارهها، به راهنمايي حجت الاسلام و المسلمين عبدالرسول هاجري، قم: مرکز حوزه هاي علميه خواهران
- انصاري‌راد، علي اكبر؛ راهكارهاي جذب جوانان به مساجد،معاونت فرهنگي،اداره كل تبليغات هرمزگان.
- آداب تعليم و تربيت در اسلام، سيد محمد باقر حجتی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۹
- آذربایجان و دیگران، روانشناس، اجتماعی با نگرش به منابع اسلامی، انتشارات مؤسسه پژوهشی حوزه و دانشگاه، قم، چ ۱/ ۱۳۸۲ ش
- آذربايجاني مسعود (۱۳۸۷)، روان شناسي دين، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
- آزاد ارمکي تقي و احمد غياثوند (۱۳۸۳)، جامعه شناسي تغييرات فرهنگي در ايران، تهران: انتشارات آن
- آلوين تافلر,جابجايي قدرت ترجمه شهين‌دخت خوارزمی، نشر علم، ۱۳۸۶
- آمدى، عبدالواحد، غررالحكم، دفتر تبليغات اسلامى قم، ۱۳۶۶٫
- آيهاللّه مكارم شيرازى، تفسير نمونه، دارالكتب الاسلاميه، تهران ۱۳۷۰ ش .
- آيين مساجد، محمد علی موظف رستمی، گويه، ۱۳۸۱، ج۲ ـ
- باباشاهي علي و محمدرضا حشمتي (۱۳۸۰)، راهنماي ساخت مسجد، تهران: مؤسسه عمران مساجد.
- بحارالانوار، محمد باقر مجلسی، مؤسسه الوفاء، بیروت، لبنان، ۱۴۰۴ ﻫ. ق
- برومند اعلم، عباس، درآمدی بر جایگاه مسجد در تمدن اسلامی، چ دوم، تهران: ستاد اقامه نماز، بهار ۱۳۸۴٫
- بزرگ زنان صدر اسلام، پژوهشکده تحقيقات اسلامی، زمزم، ـ
- بنیاد حفظ ونشر آثار آیت الله العظمی خامنه ای، نرم افزار حدیث ولایت، موسسة پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی ، ویرایش دوم
- بهداشت روانی، حمزه گنجی، ارسباران، تهران، ۱۳۸۷ ﻫ. ش
- بهداشت روانی، سعید شاملو، رشد، تهران، چ ۱۳، ۱۳۷۸ ﻫ. ش
- بينش اسلامي و پديده‌هاي جغرافيايي، ص ۴۲٫
- پيروز علي آقا و همكاران (۱۳۸۵)، مديريت در اسلام، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم.
- تقوایی، علی اکبر؛معروفی،سکینه (۱۳۸۹). «ارزیابی نقش مساجد در ارتقاء کیفیت محیط، مجلة مدیریت شهری، شماره ۲۵
- توانايان فرد حسن (۱۳۷۷)، چهل ابتكار براي مساجد، تهران: نشر راهيان نور
- جعفری، عالیه، « مساجد در سیره پیامبر اعظم۶»، مجموعه مقالات فروغ مسجد، ج ۵، چ اول، قم: موسسه فرهنگی ثقلین، ۱۳۸۶٫
- جوان آراسته،حسین (۱۳۸۶). «کارکرد مسجد در حکومت نبوی»، مجلة حکومت اسلامی،شماره ۴۳
- حاجى نورى، مستدرك الوسائل، موسسه آلالبيت، قم ۱۳۶۶ .
- حبیبی،محمد، خصائص مدیران فرهنگی، چ اول، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، معاونت پژوهشی و آموزشی- مرکز پژوهش‌های بنیادی موسسه فرهنگی و انتشاراتی تبیان، ۱۳۷۸٫
- الحر العاملی، محمد ابن الحسن. وسائل الشيعه، ج۵، برگرفته از لوح فشرده جامع الاحادیث: نور ۲، قم: مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
- حر عاملی، محمد بن حسن؛ وسایل الشیعه.
- حر عاملی، وسائل الشیعه، مؤسسه احیاء التراث الاسلامی، بی‌تا
- حر عاملى، حسن، وسائل الشيعة، موسسه آلالبيت – قم .
- حرّ عاملى، وسائل الشيعه، انتشارات المكتبه الاسلاميه، تهران ۱۴۰۱ه ق.
- حسن ابراهيم حسن،تاريخ اسلام، ، ترجمه ابوالقاسم پاينده، نشر جاويدان، ۱۳۷۳
- حسن زاده عليرضا (۱۳۸۴)، مديريت منابع اطلاعات، تهران: نشر مدير فلاح.
- حسینی، سید حمید، «آثار، برکات و کارکردهای فردی و اجتماعی مسجد»، مجموعه مقالات فروغ مسجد، ج ۵، قم: موسسه فرهنگی ثقلین، ۱۳۸۶٫
- حسين ديلمى، هزار و يك نكته درباره نماز، نمايندگى ولى فقيه در بسيج ادارات،
تهران ۱۳۷۶ ش . - حشمتي محمدرضا (۱۳۸۴). بررسي موضوعي و تحليل کمي نتايج آماري طرح تهيه شناسنامه اماکن مذهبي کشور، تهران: انتشارات فلاح.
- حموده، عبدالوهاب، «ره آورد مسجد در فرهنگ اسلامی» ترجمه مهدی اسفندیاری، مجموعه مقالات کارکرد مساجد، چاپ اول، تهران: رسانش، تابستان ۱۳۸۴٫
- دشتی، محمد، ترجمه نهج البلاغه حضرت امیرالمومنین۷، چ هشتم، قم: مشرقین، ۱۳۷۹٫
- رابينز استيفن پي (۱۳۸۶)، مباني رفتار سازماني، ترجمه دکتر علي پارسائيان و سيد محمد اعرابي، تهران: دفتر پژوهش هاي فرهنگي.
- رضایی، علی، جایگاه مساجد در فرهنگ اسلامی، چ اول، قم: موسسه فرهنگی ثقلین، خرداد ۱۳۸۲٫
- رضائی، علی؛ جایگاه مسجد در فرهنگ اسلامی، انتشارات ثقلین، ۱۳۸۳۱٫ احمدی حکمتی، حسن، « نقش تبلیغی مسجد در عصرپیامبر۶ »، مجموعه‌ی مقالات کارکرد مساجد، چ اول، تهران: رسانش، ۱۳۸۴٫
- رضايي بيرجندي علي ( ۱۳۸۲). جايگاه مسجد در فرهنگ اسلامي، تهران، مؤسسه فرهنگي ثقلين.
- رضاييان علي (۱۳۷۲)، اصول مديريت، تهران: انتشارات سمت.
- زاهری، احسان، مسجد با محوریت پیامبر اعظم۶، چ اول، قم: الطیار، تابستان ۱۳۸۵٫
- زركشي، محمد بن عبدالله، اعلام المساجد باحكام المساجد، ص۲۷، ۱۴۱۰ هـ ق، قاهره.
- ساروخاني باقر (۱۳۸۳)، دلفاي کيفي ابزار پژوهش در علوم اجتماعي، مجله مطالعات زنان، سال ۲، شماره ۴٫
- ساسان، جعفر؛ نقش مساجد در انقلاب اسلامی، مركز اسناد انقلاب اسلامي.
- سالاري فر، محمدرضا. “راه‌هاي تحكيم خانواده در فرآيند جهاني شدن”، فصلنامه حوراء، شماره ۱۹ .
- ستوده هدايت الله (۱۳۸۴)، جامعه شناسي مسائل اجتماعي ايران، تهران: نشر نداي آريانا.
- سلطان زاده حسين (۱۳۶۲)، روند شکل گيري شهر و مراکز مذهبي در ايران، تهران: نشر آگاه.
- سلیمان بن احمد بن ایوب اللخمی الطبرای، المعجم الکبیر، التحقیق، حمدی عبدالمجید السلفی، القاهرة، مکتبة ابن تیمیه، ط الثانیه
- سليمي علي و محمد داوري (۱۳۸۶)، جامعه شناسي کجروي، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
- سنن ابن ماجه، محمد ابن يزيد قزوينی، نشر دانشگاه امام جعفر صادق، ۱۳۷۹
- سنن ابی داود، سلیمان بن الاشعث السجستانی، التحقیق، سید محمد اللحام، دارالفکر، بیروت، چ ۱، ۱۴۱۰ ﻫ.ق
- سنن الترمذی، محمدبن عیسی ترمذی، التحقیق، عبدالوهاب عبد الطیف، دارالفکر، بیروت، ۱۴۰۳ ﻫ.ق
- سنن النسایی، احمد بن شعیب النسایی، دارالفکر، بیروت، ط اول، ۱۳۴۸ ﻫ. ق
- شاکري سيد رضا و حيدر محمدي (۱۳۸۱)، حديث مسجد، تهران: ستاد عالي کانون هاي فرهنگي هنري مساجد.
- شبلی، احمد ،تاريخ آموزش در اسلام ، ترجمه محمد حسين ساکت، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۸
- شجاعي زند عليرضا (۱۳۸۴)، مدلي براي سنجش دينداري در ايران، مجله جامعه شناسي ايران، دوره ۶، ش۱٫
- شریف رضی، ثواب الاعمال، شیخ صدوق، قم، ۱۳۶۴ ش
- شريعتمدارى على ،تعليم و تربيت اسلامى،نشر نهضت زنان مسلمان، تهران، ۱۳۶۴ .
- شهرداری تهران معاونت امور اجتماعی، «ماهیت کارکردی و کالبدی مسجد و مشکلات موجود»، مجموعه مقالات کارکرد مساجد، چاپ اول، تهران: رسانش، تابستان ۱۳۸۴٫
- الشیخ الصدوق، من لایحضره الفقیه، ج ۱، برگرفته از لوح فشرده جامع الاحادیث: نور ۲، قم: مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
- شیخ صدوق، علل الشرایع ،مکتبة الداوری، قم، بی‌تا
- شیخ صدوق، من لا یحضر، الفقیه،جامعة المدرسین، قم، ۱۴۱۴ ﻫ. ق
- شیخ طوسی، التهذیب الاحکام، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۶۵ ش
- شيخ صدوق;؛ ثواب الاعمال وعقاب الاعمال، انتشارات سرور،قم.
- صبحى صالح، شرع نهج البلاغه، انتشارات دارالجهره، قم، بىتا.
- صبوري منوچهر (۱۳۷۹). جامعه‌شناسي سازمان‌ها. تهران: نشر شب تاب.
- صدوق، على ابنبابويه، الامالى، انتشارات دارالثقافه، قم۱۴۱۴ ق .
- صدوق، محمد، من لايحضره الفقيه، انتشارات جامعه مدرسين، قم ۱۴۱۳ .
- ضرابی، عبدالرضا (۱۳۷۹). «نقش وعملکرد مسجد در تربیت»، مجلة معرفت، شماره ۳۳
- طباطبائى، سيدمحمدحسين، الميزان فى تفسير القرآن، انتشارات جامعه مدرسين حوزه علميه قم، ۱۳۶۷٫
- عابدی جعفری، حسن و همکاران، «طراحی مدل مطلوب کارکرد و مدیریت مساجد در قالب یک سازمان داوطلبانه‌ی مذهبی»، مجموعه مقالات فروغ مسجد، ج۴، چ اول، قم: موسسه فرهنگی ثقلین، خرداد۱۳۸۵٫
- عابدي جعفري حسن و همکاران (۱۳۸۵)، طراحي مدل مطلوب کارکرد و مديريت مساجد در قالب يک سازمان داوطلبانه مذهبي، فروغ مسجد ۴، تهران: مؤسسه فرهنگي ثقلين.
- علامه مجلسی؛ بحارالانوار.
- علی رحیمی، رحمت اله؛ پایان نامه تأثیر ارزشهای اخلاقی در اقتصاد با تأکید برنظریات شهید صدر ۱۳۸۸٫
- عيدي رضواني، عباس، بينش اسلامي و پديده‌هاي جغرافيا، آستان قدس.
- غزالی، ابوحامد محمد. احیاء علوم الدین،دارالفکر، عمان،چاپ دوم، ۱۴۱۲هـ
- غفاری، داریوش؛ روزنامه همشهری، ضرورت توجه به محوريت مساجد.
- غفارى، ساروى حسين، آيين بندگى و نيايش(ترجمه عده الداعى)، چ اول، قم: بنياد معارف اسلامى،۱۳۷۵٫
- غفاريان وفا (۱۳۷۹)، شايستگي هاي مديريتي، تهران: سازمان مديريت صنعتي.
- فاضلی،نعمت الله (۱۳۸۷). «مسجد ومدرنیته: مروری تحلیلی و جامعه شناسانه به گفتمان مساجد در ایران»، مجلة پژوهش‌نامة علوم انسانی
- فراهتی، عباس، « نگاهی به تاریخ آموزش در مساجد »، رسانه دانشگاه،۱۳۸۳و۱۳۸۴٫
- فراهتي، عباسعلي؛ مسجد در قرآن و حديث، مجله مسجد شماره۱۷٫
- فرهنگي علي اکبر و مجتبي اسکندري (۱۳۸۲)، معرفي توانمندسازي در مديريت و الگوهاي آن، مطالعات مديريت، شماره ۲۹و۳۰٫
- فرهي بوزنجاني برزو (۱۳۸۱)، طراحي و تبيين الگوي توسعه مديران نظام اداري کشور، پايان نامه دکتري، دانشکده مديريت دانشگاه تهران.
- قرائتي محسن (۱۳۸۵)، تفسير نور، تهران: دفتر نشر مرکز فرهنگي درس هايي از قرآن.
- قطب الدین، الراوندی، الدعوات (سلوه الحزین)، برگرفته از لوح فشرده جامع الاحادیث: نور ۲، قم: مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
- قلببى، محىالدين تونسى، الرباط فى سبيلالله، مجله رساله الاسلام قاهره، سال ۴، ش ۳، ص ۳۰۹ .
- قلي پور آرين (۱۳۸۶)، مديريت رفتار سازماني (رفتار فردي)، تهران: انتشارات سمت.
- الکافی، محمود بن یعقوب کلینی، درالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۶۵ ﻫ. ش
- کتانی عبدالحی؛ نظام الحکومه النبویه، به نقل از کتاب سیمای محمد، رحیم نوبهار، انتشارات کوثر قم،۱۳۷۳٫
- کريتنر رابرت و آنجلو کينيکي (۱۳۸۶)، مديريت رفتار سازماني، ترجمه علي اکبر فرهنگي و حسين صفرزاده، تهران: پيام پويا.
- الکلینی، محمد ابن یعقوب، الکافی، ج ۳، برگرفته از لوح فشرده جامع الاحادیث: نور ۲، قم: مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
- کنزالعمال، المتقی الهندی، التحقیق، الشیخ بکری حیاتی، الشیخ صفوة الصفا، مؤسسة الرساله، بیروت، بی‌تا
- کوخایی زاده، کریم، «بررسی جایگاه مسجد در سیره ی پیامبر اعظم۶ »،مجموعه مقالات فروغ مسجد، ج۵، قم: موسسه فرهنگی ثقلین، ۱۳۸۶٫
- کيوي ريمون و کامپنهود لوک وان (۱۳۸۸)، روش تحقيق در علوم اجتماعي، ترجمه عبدالحسين نيک گهر، تهران: نشر توتيا.
- كريمى عبدالعظيم ، رويكردى نمادين به تربيت دينى، نشر قديانى، تهران، ۱۳۷۴ .
- كلينى رازى، محمد بن يعقوب، الكافي، ج ۳، چ دوم، تهران: اسلاميه، ۱۳۶۲٫
- كلينى، ابوجعفر، محمد بن اسحاق، اصول كافى، دارالكتب الاسلاميه، چاپ چهارم، ۱۳۶۵ .
- كهندل، زهره؛ گزارشی از بررسي راهکارهاي جذب جوانان به مساجد، روزنامه قدس.
- مازندرانى، محمدبنشهرآشوب، مناقب آلابىطالب، موسسه انتشارات علامه، قم ۱۳۷۹ .
- م‍ال‍ک‌ب‍ن ان‍س، موطأ، دارالکتاب العربی، بیروت، بی تا.
- متقى هندى، كنزالعمال، دارالتراث العربى، بىتا.
- مجلسى، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۱، بیروت: مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ ه ق.
- مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، موسسه الوفاء، بيروت ۱۴۰۴ه ق .
- مجلسي، محمد باقر. بحار الأنوار. ج ۳ و ۴۳ بر گرفته از CD نور. قم: مركز تحقيقات كامپيوتري علوم اسلامي. (بي تا)
- مجمع البیان، امین الاسلام ابی علی الفضل بن الحسن الطبرسی، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت، ط اول، ۱۴۱۵ ﻫ. ق
- محدث نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، برگرفته از لوح فشرده جامع الاحادیث: نور ۲، قم: مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی
- محرمی، غلامحسین، نقش مسجد در جامعه اسلامی (از آغاز تا عصر عباسیان)، چ اول، قم: موسسه فرهنگی انتشاراتی یمین، ۱۳۷۹٫
- محرمي، غلامحسين؛ نقش مسجد در جامعه اسلامی، چاپ اول ، انتشارات یمین
- محسن قرائتى، تفسير نور، مركز فرهنگى درسهايى از قرآن، تهران ۱۳۷۹ ش .
- محسني، منوچهر (۱۳۸۶). بررسي در جامعه شناسي فرهنگي ايران، تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات محمدي حسن (۱۳۸۳). مسجد، قم: مركز پژوهشهاي اسلامي صدا و سيما.
- محمد باقر مجلسى، بحار الانوار، مؤسسه الوفاء، بيروت ۱۴۰۴ ه ق .
- محمد بن اسماعیل البخاری، صحیح البخاری، دارالفکر، بیروت، الاوهنت ۱۴۰۱ ﻫ. ق
- محمد بن مسعود سمرقندی عیاشی، تفسیر العیاشی، انتشارات علمیه، تهران، ۱۳۸۰
- محمد على موظف رستمى، آئين مسجد، انتشارات گويه، تهران ۱۳۸۲ ش .
- محمدبن سلامه قضاعی؛ شهاب الاخبار، ص ۲۳٫
- مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.لسان العرب، واژه “مسجد”، برگرفته از لوح فشرده جامع الاحادیث: نور ۲، قم:
- مرکز رسيدگي به امور مساجد (۱۳۸۵)، فروغ مسجد (مجموعه مقالات برگزيده سومين همايش بين المللي هفته جهاني گراميداشت مساجد)، تهران: مؤسسه فرهنگي ثقلين، شماره هاي ۲، ۳، ۴ و ۵٫
- مرکز رسيدگي به امور مساجد (۱۳۸۶). مديريت مسجد، قم: انتشارات ثقلين.
- مرکز رسيدگي به امور مساجد (۱۳۸۶)، احکام مسجد، قم: انتشارات ثقلين.
- مسلم بن الحجاج النیسابوری، صحیح مسلم، درالفکر، بیروت، بی‌تا
- مطهری مرتضی ، تعلیم و تربیت در اسلام، انتشارات صدرا، قم، بی‌تا
- مطهری مرتضی ، حکمت‌ها و اندرزها، انتشارات صدرا، قم ۱۳۸۴ ﻫ. ش
- مطهری مرتضی ، خدمات متقابل اسلام و ايران، صدرا، ۱۳۶۲، ج۳
- مطهری مرتضی ، مسأله حجاب، انتشارات صدرا، قم، ۱۳۷۹ ﻫ. ش
- مطهری مرتضی، امدادهای غیبی، در زندگی بشر ، انتشارات اسلامی، تهران، ۱۳۵۴ ﻫ. ش
- مطهری مرتضی، بیست گفتار ، انتشارات صدرا، قم، ۱۳۷۵ ﻫ. ش
- معتزلى، عبدالحميد، شرح نهج البلاغه، ناشر كتابخانه آيهاللّه مرعشى، قم ۱۴۰۴ .
- مغازی، محمد ابن عمرو واقدی، ترجمه محمود مهدوی، نشر مرکز دانشگاهی، ۱۳۸۹
- مکارم شيرازی، تفسير نمونه، دارالکتاب الاسلاميه، ۱۳۶۸,ج ۸ ـ تعليم و تعلم در اسلام، سيد محمد باقر حجتی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۹
- مکارم، ناصر و جمعی از فضلا. کتاب الکترونیکی تفسير نمونه، ج۱، برگرفته از سایت لهوف: محبان حضرت مهدی،.
- مکی‌سباعی، محمد، تاریخ کتابخانه‌های مساجد، مترجم محمد عباس‌پور و محمدجواد مهدوی، چ اول، مشهد: موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی(بنیاد پژوهش‌های اسلامی)، ۱۳۷۳٫
- مكارم شيرازى، ناصر، تفسيرنمونه، دفتر تبليغات اسلامى قم، ۱۳۶۶ .
- مكارم شيرازي، ناصر (مترجم). (۱۳۷۶). قرآن مجيد با ترجمه ي فارسي. قم: دار القرآن الكريم (دفتر مطالعات تاريخ و معارف اسلامي).
- ملکی، احمد، «نفش مسجد در گذر تاریخ»، مجموعه مقالات کارکرد مساجد، چاپ اول، تهران: رسانش، تابستان ۱۳۸۴٫
- ملك الشعراء بهار؛ تاريخ سيستان، ترجمه محمدرضايي.
- منصوریان، عفت، «عوامل و موانع جذب مردم به ویژه جوانان و نوجوانان به مسجد»، مجموعه مقالات فروغ مسجد، ج۴، قم: موسسه فرهنگی ثقلین، ۱۳۸۵٫
- منصوري لاريجاني، اسماعيل؛ پيامدها و دستاوردهاي سياسي ، فرهنگي و اقتصادي دفاع مقدس.
- موسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی ومرکز تحقیقاتی کامپیوتری علوم انسانی، نرم افزار صحیفة امام، ویرایش سوم
- موسوي خميني روح الله، صحيفه نور
- موظف رستمی، محمدعلی، آیین مسجد(کارکردهای مسجد)،ج دوم،چ اول، تهران:گویه،۱۳۸۲٫
- موظف رستمي محمدعلي (۱۳۸۱)، آيين مسجد، تهران: نشر گويه، جلد اول، دوم و سوم.
- موظف رستمي محمدعلي (۱۳۸۷)، روشهاي جذب نوجوانان و جوانان به مسجد و نماز جماعت، کرج: نشر پرهيب.
- موظف رستمي محمدعلي (۱۳۸۹)، نقش فضاي مجازي و سايبر در برنامه ريزي فعاليت هاي فرهنگي تبليغي مساجد، مدارس و مراکز فرهنگي، کرج: انتشارات پرهيب
- مؤسسه آل البیت علیهم السلام، مستدرک الوسائل، محدث نوری، قم، ۱۴۰۸ ه. ق
- میرزا حسین المحدث النوری، مستدرک الوسائل، ج ۳ و ۱۴، برگرفته از لوح فشرده جامع الاحادیث: نور ۲، قم: مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
- میرزاحسین نوری؛ مستدرک الوسایل.
- میرنژاد، مریم. “جایگاه مسجد در قرآن و روایات”، سایت موسسه فرهنگی جام طهور.
- ميرزا حسين نورى، مستدرك الوسائل، مؤسسه آلالبيت:، بيروت ۱۴۰۹ ه ق .
- نبوي محمد (۱۳۸۵)، مديريت اسلامي، قم : مؤسسه بوستان كتاب.
- نوبهار رحيم (۱۳۷۲)، سيماي مسجد، قم: نشر مؤلف، جلد اول.
- نوبهار رحيم (۱۳۷۲)، سيماي مسجد، قم: نشر مؤلف، جلد دوم.
- نوبهار رحيم (۱۳۸۶)، مسجد نمونه، تهران : انتشارات ستاد اقامه نماز.
- نوبهار رحيم ، سیمای مساجد، کوثر، ۱۳۷۳ ـ
- نوبهار رحيم، نقش نظام اسلامي در مديريت مساجد و ميزان اختيارات واقف در اداره امور مسجد، مجله ميراث جاويدان، سال ۶، شماره ۳و۴٫
- نوبهار، رحیم (۱۳۷۳). سیمای مسجد، قم: انتشارات اعتماد، چاپ اول، جلد دوم
- نوبهار، رحیم (۱۳۷۷).مسجد نمونه، قم: ناشر ستاد اقامة نماز، چاپ سوم
- نوبهار، رحیم، سیمای مسجد، ج دوم، چ دوم، بی‌جا: مولف، پائیز ۱۳۷۶٫
- نوبهار، رحیم، مسجد نمونه،چ۳، بی‌جا: ستاد اقامه‌ی نماز، بهار۱۳۷۷٫
- نوری، مهدی، «تحلیل جامعه شناختی مسجد»، مجموعه مقالات کارکرد مساجد، چاپ اول، تهران: رسانش، تابستان ۱۳۸۴٫
- النیسابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، دارالجیل، بیروت، ۱۴۲۶هـ
- ورام ابن ابی فراس، مجموعه ورام، ج ۱، برگرفته از لوح فشرده جامع الاحادیث: نور ۲، قم: مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
- هرسي پال و کنث بلانچارد (۱۳۸۵)، مديريت رفتار سازماني: کاربرد منابع انساني، تهران: مؤسسه انتشارات اميرکبير.
- هسلبين فرانسيس و همکاران (۱۳۷۸). سازمان فردا. جلد دوم، ترجم فضل ا… اميني، تهران: انتشارات فرا.
- هندى حسام الدين ، كنزل العمال، مؤسسهالرساله، بيروت ۱۴۰۹ ه ق .
ب) پایگاههای اطلاع رسانی
- آشنايي با مسجد النبي۶مدينه، پایگاه اینترنتی باقرالعلوم۷
- تحکیم بنیان خانواده از منظر اهـلبیت، رونامه اطلاعات، بانک مقالات فارسی.
- تقدسی نیا، خسرو. “مسجد، زنان و آداب حضور”، ماهنامه پيام زن ـ شماره ۷۷ ـ مرداد ۷۷ برگرفته از شبکه اطلاع رسانی امام صادق۷
- جدایی جنسیتی در مساجد، ویکی پدیا؛ دانشنامه آزاد.
- سایت khamenei.ir
- سایت qaratti.com
- سایت امور مساجد، مقاله مسجد بزرگ براثا در بغداد.
- سایت تبیانtebyan.com
- صادق پور، قاسم. “حضور زن در مسجد”، پایگاه اینترنتی حوزه. net.
- مجتبی زاده، محمد. “مراحل تحول رواني از ديد پياژه“، سایت باشگاه اندیشه تاريخ شمسی نشر۱۴/۰۳/۱۳۸۷ – به نقل از http://www.motarjem-mm.blogfa.com
- مسجد در قرآن. سایت تبیان
- موسوی، سیدکاظم. روزنامه کیهان ( www.kayhannews.ir )، ۲۳ آذر ۱۳۸۸
ج) منابع لاتین
- Axelrod Nancy 1994Board leadership and board development, Robert Herman (ed), Handbook of nonprofit leadership and management, California, The Jossey-Bass Publishers.
- Courtney, Roger 2002Strategic management for voluntary nonprofit organizations, London, Routledge.
- Gill Mel et al 2005The governance self-assessment checklist: An instrument for assessing board effectiveness, Nonprofit Management & Leadership, Vol 15, No 3 Wiley Periodicals.
- Guide on becoming a family-friendly mosque”. This article could be ordered by writing to Ms Dayang Istiaisyah, Executive, Mosque Programmes Strategic Unit, dayang@muis.gov.sg.
- Herman Robert & David Renz (2004). Doing things right: Effetiveness in local NPOs; A panel study,Public Administration Review, 64(6).
- Holland Thomas and Douglas Jackson (1998). Strengthening board performance: Finding and lessons from demonstration projects, Nonprofit Management & Leadership, 9(2).
- Hudson Mike (1995). Managing without profit: The art of managing third sector organizations, London, Penguin Group.
- Islam our choice ashra publications Karachi 1976 P.P. 106- 100
- Jackson Douglas and Thomas Holland (1998). Measuring the effectiveness of nonprofit boards, Nonprofit and Voluntary Sector Quarterly, 27(2).
- Kushner Roland and Peter Poole (1996). Exploring structure-effectiveness relationships in nonprofit arts organizations, Nonprofit Management & Leadership, 7(2).
- Mosque Excellence System Assessment Questionnaire (2008). Portal for Mosques in Singapore, Available at: mosque.org.sg/.
| سرشناسه | : | مهدوی عارف، محمد، ۱۳۴۸ - |
| عنوان و نام پدیدآور | : | مبانی، کارکردها و ویژگیهای مساجد/ تدوین و تالیف محمد مهدوی‌عارف، سیدجواد هاشمی‌فشارکی؛ ویراستار محمدحسن فاطمی‌راد. |
| مشخصات نشر | : | تهران : وانیا، ۱۳۹۵. |
| مشخصات ظاهری | : | ۴۱۲ ص.: جدول. |
| شابک | : | ۳۳۰۰۰۰ ریال:۹۷۸-۶۰۰-۶۵۶۴-۹۶-۸ |
| وضعیت فهرست نویسی | : | فاپا |
| یادداشت | : | کتابنامه: ص. [۴۰۳] – ۴۱۲؛ همچنین به صورت زیرنویس. |
| موضوع | : | مسجدها |
| موضوع | : | Mosques |
| موضوع | : | مسجدها — جنبه‌‌های اجتماعی |
| موضوع | : | Mosques — Social aspects |
| موضوع | : | مسجدها — جنبه‌‌های سیاسی |
| موضوع | : | Mosques — Political aspects |
| شناسه افزوده | : | هاشمی فشارکی، سیدجواد، ۱۳۴۰ - |
| رده بندی کنگره | : | BP۲۶۱/م۸۴م۲ ۱۳۹۵ |
| رده بندی دیویی | : | ۲۹۷/۷۵ |
| شماره کتابشناسی ملی | : | ۴۲۶۲۹۴۳ |
| وضعیت رکورد | : | فاپا |
[۱] – صحيفه امام، ج۱۳، ص ۱۵٫
[۲] جعفر ساسان؛ نقش مساجد در انقلاب اسلامی مركز اسناد انقلاب اسلامي.
